گوهرها از نظر ارزش اقتصادی به دو دسته قیمتی و نیمه قیمتی تقسیم می‌شوند، الماس،‌یاقوت، زمرد وسفایر آبی، گوهر‌های قیمتی به حساب می‌آیند و بقیه كانیها و مواد ارگانیك و گوهرهای مصنوعی به گروه نیمه قیمتی‌ها تعلق دارند.
البته وجود پدیده‌ها در گوهرهای نیمه‌قیمتی ممكن است باعث افزایش غیرعادی قیمت گوهر شود.
در شماره‌های قبل راجع به خصوصیت‌های برخی از كانی‌های قیمتی مطالبی را عنوان كردیم و به الماس نیز به عنوان نگین این سنگ‌های گرانبها از نظر تاریخچه، خصوصیات متافیزیكی و شرایط نگهداری آن پرداختیم. اینك در این شماره مجددا الماس را از منظری دیگر مورد بررسی قرار می‌دهیم و با نگاهی به معادن موجود الماس در دنیا، به بررسی درجه‌بندی الماس و مباحث تخصصی از دیدگاه گوهرشناسی آن می‌پردازیم.
نام الماس، Diamond، از‌ریشه كلمه یونانی adamas به معنی غیر قابل شكستن است. سختی الماس، با كانیهای دیگر قابل قیاس نیست و تقریبا ۱۴۰ برابر كروندوم است كه از نظر سختی درجه بعد از الماس قرار دارد. جنس آن از كربن با خلوص ۹۸/۹۹ تا ۹۵/۹۹ درصد است.
خلوص الماس صنعتی كمتر از ۹۰ درصد است. وزن مخصوص آن ۵۳/۳ تا ۵۰/۳ است. در اثر ضربه در جهت كریستالی مناسب، به دو قطعه با سطوح كاملا صاف تقسیم می‌شود. بنابراین هنگام تراش یا ساخت جواهر باید به این نكته توجه داشت. سیستم كریستالی الماس، مكعبی است و كیفیت‌های بسیار خوب الماس، عمدتا فرم هشت وجهی دارند. الماس ممكن است كاملا شفاف باشد یا آنقدر كدر كه هیچ نوری از آن عبور نكند. ضریب شكست الماس ۴۱۹/۲ – ۴۱۷/۲ است كه جزء بالاترین ضریب شكستهاست. مقاومت بسیار بالا در برابر مواد شیمیایی دارد. در اثر تابش اشعه ماوراء بنفش در محیط تاریك، عموما فلورسنسی آبی، گاهی زرد و بندرت سبز نشان می‌دهد.
وجود مقدار بسیار جزئی نیتروژن و یا بور در الماس، باعث ایجاد رنگ‌های مختلف می‌شود. الماس اغلب بی‌رنگ و زرد یا قهوه‌ای بسیار كمرنگ است ولی به رنگ‌های صورتی، سبز، قرمز، آبی، زرد و قهوه‌ای پررنگ نیز وجود دارد. الماس، هادی بسیار خوب حرارت است ونوع آبی‌رنگ آن قابلیت هدایت الكتریكی بالا دارد.
●تاریخچه الماس
بنابر روایت تاریخ،‌قدیمی‌ترین معدن‌های الماس در هند كشف شده‌اند و قدمت آنها به چهار‌هزارسال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. این معدن‌ها از نوع رودخانه‌ای بودند و الماسهایی با كیفیت مرغوب داشتند. از آن زمان الماس را مظهر قدرت و جاودانگی می‌دانستند و ارزش خاصی برای آن قائل بودند، به همین خاطر سرگذشت بسیاری از الماسهای قدیمی و منحصر به فرد كشف شده،‌پر از جنگ و خیانت و خونریزی است. تعداد زیادی از الماسهای معروف دنیا از معدن‌های هند كشف شده‌اند. امروزه استخراج الماس در هند بسیار كاهش یافته و این كشور توجه خود را به ساخت جواهر معطوف كرده و یكی از مراكز صاحب نام دنیاست.
بعد از هند، جویندگان طلا در برزیل، هنگام شستن سنگریزه‌های رودخانه برای یافتن طلا، الماس كشف كردند. معادن برزیل هم رودخانه‌ای بود. سالها بعد معدن رودخانه‌ای دیگری نیز در برزیل كشف شد كه الماس‌های آن سیاه و با كیفیت پائین بودند و بیشتر در صنعت به عنوان ساینده استفاده می‌شوند.
همزمان با كم‌شدن الماس معادن برزیل، ذخایر بسیار غنی الماس در افریقای جنوبی كشف شد. این معادن نیز از نوع رودخانه‌ای بودند. قابل ذكر است كه بزرگترین الماس تاریخ به وزن ۳۱۰۵ قیراط و به نام كولینان از این معادن كشف شده است. در كشورهای افریقایی مانند نامیبیا، آنگولا، كنگو و زئیر نیز معدن‌های ثانویه ( رودخانه‌ای یا دریا) كشف شد كه غنی از الماسهایی با كیفیت بسیار خوب بودند. معدن كیمبرلی در افریقای جنوبی نخستین معدن كشف شده از نوع " اولیه " است كه گودال حفر شده معدن به قطر ۴۶۰ متر و عمق ۱۰۷۰ متر بزرگترین گودالی است كه بدون استفاده از تجهیزات، توسط انسان، حفر شده است.
●انواع معادن الماس
الماس در اعماق زمین‌شكل گرفته و به وسیله سنگ‌های آتشفشانی به نام كیمبرلایت و لمپورایت به سطح می‌رسد، البته در بسیاری از این سنگ‌های آتشفشانی الماس وجود ندارد یا بهره‌برداری از آنها مقرون به صرفه و اقتصادی نیست. اگر الماس درون این سنگها و در محل اولیه به سطح رسیدن یافت شود به این نوع معادن primary یا اولیه می‌گویند، گاهی اوقات فشارهای محیطی و هوازدگی باعث شكسته‌شدن سطح كیمبرلایت و لمپورایت می‌شوند، سپس الماسهای موجود به وسیله جریان آب شسته و وارد جریان رودخانه می‌شوند و در محل‌های خاصی از كناره رودخانه‌ها انباشته می‌شوند یا با جریان آب به دریا می‌رسند. به این نوع معادن " ثانویه" می‌گویند. كیفیت ۹۵ درصد الماسهای این معدن‌ها مرغوب است . در حالیكه كیفیت كمتر از ۵۰ درصد الماس‌های استحصال شده از معدن‌های " اولیه " مرغوب است.
●درجه‌بندی الماس
الماس تنها گوهری است كه فاكتورهای مؤثردر درجه‌بندی آن را به طور مجزا و با توجه به جزئیات آن فاكتور، ارزش‌گذاری می‌كنند و تغییر جزئی در هر كدام از این فاكتورها می‌تواند تأثیر عمده‌ای برارزش الماس داشته باشد. برای درجه‌بندی الماس تراش خورده چهارفاكتور رنگ (color)، پاكی(clarity)، تراش(cut) و وزن ( carat weight )‌بررسی می‌شوند كه اصطلاحا به این مجموعه "۴c&#۰۳۹;s " می‌گویند.
رنگ الماس با استفاده از حروف‌ الفبای انگلیسی از Dتا Z درجه‌بندی می‌شود. درجه D تا F برای الماس‌های كاملا‌ آبی‌رنگ، ازGتا J برای آنهایی كه نزدیك بی‌رنگ هستند، ازK تا M برای الماسهایی كه ته‌رنگ زرد دارند و از N تا Z برای زرد خیلی روشن و زرد روشن در نظر گرفته شده است. رنگ هرالماس با الماسهایی كه درجه‌ رنگ‌آنها از قبل مشخص شده است، ‌مقایسه و تعیین می‌شود. البته فقط الماسهای بی‌رنگ یا زرد و قهوه‌ای كم‌رنگ با این روش درجه‌بندی می شوند. ارزش‌گذاری رنگ‌های آبی، سبز، صورتی، قرمز، قهوه‌ای پررنگ و زرد پررنگ با توجه به غلظت رنگ آنها انجام می‌شود.
درجه‌بندی پاكی با توجه به میزان ناخالصیهای داخلی و مشكلات سطحی صورت می‌گیرد. برای درجه‌بندی پاكی از میكروسكوپ یا ذره‌بین، با بزرگنمایی ۱۰ برابر استفاده می‌شود با توجه به تعداد،‌اندازه، محل تضاد رنگ و نوع ناخالصی‌ها،‌ درجات مختلف پاكی تعریف می‌شوند. بهترین كیفیت پاكی الماس، بدون ناخالصی (Flawless) و پائین‌ترین درجه الماس‌هایی با ناخالصی‌ زیاد (Imperfect)هستند كه از میزان شفافیت و دوام آنها كاسته شده است و ناخالصی‌ها با چشم غیر مسلح دیده می‌شوند.
برای درجه‌بندی تراش گوهر تراش خورده، نسبت ابعاد فیزیكی و زوایای مختلف آن بررسی می‌شود. دقت در رعایت نسبت‌ها و زوایای در نظر گرفته شده برای تراش استاندارد باعث درخشش و زیبایی الماس می‌شود چون نسبت‌ها و زوایا طوری طراحی شده‌اند كه مانند منشور نور را تجزیه كرده و مانند آینه منعكس كنند. در نتیجه دقت در تراش بر قیمت گوهر تأثیر مثبت دارد.
آخرین فاكتور مؤثر بر ارزش الماس وزن آن است. كریستالهای الماس با وزن بالا، كمیاب هستند در نتیجه با بالا رفتن وزن ، قیمت آن نیز افزایش می‌یابد. رابطه ‌وزن و قیمت خطی نیست یعنی اگر همه فاكتورهای دیگر ثابت باشند و فقط وزن دو برابر شوند، ممكن است قیمت چند برابر افزایش یابد.
با توجه به فاكتورهای تعریف شده، جدولهایی برای تعیین قیمت الماس طراحی شده است كه به عنوان قیمت جهانی استاندارد، دراختیار فروشندگان قرار می‌گیرد و هر فروشنده با توجه به بازاری كه در آن، كار می‌كند و با در نظر گرفتن قیمت‌های استاندارد شده، الماسهای خود را معامله می‌كند.متأسفانه به دلیل قیمت گران الماس مواد مصنوعی و طبیعی زیادی،‌صرفا به خاطر تشابه ظاهری به عنوان الماس عرضه می‌شوند. این مواد عبارتند از :‌استرانتیوم تیتانیت، روتایل مصنوعی، كیربیك زیركنیا، Y.A.G،G.G.G اسپینل، كروندم مصنوعی و الماس مصنوعی ... كه می‌توان به كمك خصوصیات نوری و فیزیكی ناخالصی‌های متفاوت،‌الماس را از آنها تفكیك كرد.
الماس را می‌توان در آزمایشگاه نیز تولید كرده برای تولیدالماس بطور مصنوعی، كربن را در معرض فشار و حرارت خیلی بالا قرار می‌دهند و در واقع شرایطی مشابه محیط طبیعی رشد كریستال ایجاد می‌كنند. كیفیت پاكی و رنگ الماس نیز با استفاده از روشهای مختلف بهسازی قابل ارتقاء است. استفاده از مواد پركننده برای پركردن تركها و استفاده از لیزر برای از بین بردن بعضی از ناپاكیها به بهتر شدن درجه پاكی كمك می‌كند به كمك مواد رادیواكتیو با روشهای مختلف الماس را بی‌رنگ می‌كنند یا الماسهایی با رنگ‌های فانتزی تولید می‌كنند. گوهرهای بهسازی شده و مصنوعی از راههای مختلف قابل شناسایی هستند كه پرداختن به آنها از حوصله این بحث خارج است. تعدادی از بزرگترین الماسهای كشف شده از معادن دنیا عبارتند از : كولینان (۳۱۰۶ قیراط)، ستاره سییرالئون(۹/۹۶۸ قیراط)،‌بی‌همتا ( ۸۹۰ قیراط)، مغول بزرگ (۵/۷۸۷ قیراط )
بعضی از الماسهای معروف تراشیده شده ‌دنیا عبارتند از كولینان I یا ستاره آفریقا به وزن ۲۰/۵۳۰ قیراط كه با ۱۰۴ الماس دیگر از الماس ۳۱۰۶ قیراطی كولینان تراشیده شده است. الماس درسدن به وزن ۴۱ قیراط و رنگ سبز بسیار زیبا، الماس هوپ به وزن ۵۲/۴۵ قیراط و آبی پررنگ،‌الماس تیفانی به وزن ۵۱/۱۲۸ قیراط و رنگ زرد پررنگ و الماس فلوریفتین به وزن ۲۷/۱۳۷ قیراط ورنگ زرد.