بهرام رحمانی

فروغ فرخزاد هنوز زنده است!

بیست و چهارم بهمن ١٣٩٨، حدود پنجاه و سه سال از خاموشی فروغ فرخزاد می گذرد. ما در این مدت، درباره شعرهای فروغ فرخزاد بحث و بررسی می کنیم اما با این وجود، هنوز هم حرف های ناگفته و کم تر بیان شده درباره او زیاد است.

فروغ‌ الزمان فرخ‌ زاد متولد ۸ دی ماه سال ۱۳۱۳ در تهران است. این شاعر نامی ایرانی که به نام های فروغ فرخزاد و فروغ شهرت دارد، یکی از شعرای نامدار معاصر ایرانی است. وی در طی حیات خود پنج دفتر شعر منتشر کرد که این اشعار وی از نمونه‌ های محصر به فرد شعر معاصر در زبان فارسی هستند.

وضعیت زندگی و محیط فروغ و جهان ‌بینی او باعث سرودن آثاری شده است که در تاریخ ادبیات ایران بی‌ سابقه است. وجه تمایز شعر فروغ با شعر دیگر شاعران زن معاصر او، رو در رویی با سنت ها و باور‌های عامه مردم است. 

او فرزند چهارم یک خانواده نه نفری بود. خانواده ای که دیسیپلین و خشونت نظامی گری بر آن حاکم بود. چهار برادر به نام‌های امیر مسعود، مهرداد و فریدون و دو خواهر به نام‌های پوران و گلو ریا. فروغ هرچند شاعری را از هفت سالگی شروع کرده بود، اما نخستین مجموعه شعر او به نام اسیر به سال ۱۳۳۱ در حالی ‌که هجده سال بیش تر نداشت از چاپ درآمد؛ درست یک سال بعد ازدواج او با شاپور. اشعار این دفتر ساده، صمیمی و در محدوده آرزو‌های فردی سروده شده است. 

او در این مجموعه بی‌پرده و مستقیم ابراز عشق می‌کند و بیشتر به روابط بیولوژیک عاشق و معشوق توجه دارد و هیچ ابایی از بیان احساسات زنانة خود ندارد. او در این دفتر خود را گرفتار دنیایی از سنت‌ ها و تعصبات می‌ یابد و می‌ خواهد تمام محدودیت ‌های سنتی را از بین ببرد.

فروغ در دوره اول، با خانواده ‌ای متوسط و نیمه بورژوایی سر و کار دارد- خانواده پدر و شوهر- او در این خانواده به دنبال آزادی زنان می ‌گردد.

دومین مجموعه ‌اش دیوار را در بیست و دو سالگی چاپ کرد (۱۳۳۵)؛ یک سال پس از جدایی از پرویز. در این دفتر نگاه فروغ به هستی و زندگی تغییریافته و کامل‌ تر شده است. این دفتر به دلیل پاره ‌ای سنت‌شکنی ‌ها مورد نقد سنت گرایان قرار گرفت.

فروغ بیست و سه سال بیش تر نداشت (۱۳۳۶) که با وجود آن فشارها و ملامت ‌ها سومین مجموعه شعرش عصیان منتشر شد. در این مجموعه با رویکردی فلسفی به زندگی و آفرینش نگاه کرده است.

فروغ جوانی خود را دریکی از مهم‌ ترین و پرآشوب‌ ترین دوره‌ های فرهنگی و تاریخی ایران سپری کرد؛ اتفاقاتی، چون جانشینی محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۲۰، روی کار آمدن مصدق در اردیبهشت ۱۳۳۱، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و فرار شاه از جمله رویداد‌های مهم زمان فروغ است.

مجموعه ‌های دیوار وعصیان فروغ نیز درفاصله بین سال‌های۱۳۴۲-۱۳۳۲منتشرشد.

فروغ در نامه ای دیگر که در شنبه ٣١ فروردین ١٣٣٨ به برادرش نوشته بود، نیما را شاعرترین شاعر آن روزگار دانسته و دو شعر از او نقل می کند که یکی از آن ها این است: باید از چیزی کاست/ تا به چیزی افزود.

فروغ درباره علایق خود به اشعار و دنیای فکری نیما، می گوید: «نیما عقیده و سلیقه قطعی مرا راجع به شعر «ساخت» و یک جور قطعیتی به آن داد. نیما برای من آغازی بود. من که خواننده بودم، حس کردم که با یک آدم طرف هستم، نه یک مشت احساسات سطحی و حرف های مبتذل روزانه.»

زنده یاد احمد شاملو، شاعر هم‌عصر فروغ، از قدرت شاعری او ابراز شگفتی کرده است:

«شعر فروغ فرخزاد برای من چیز دیگری است. شعر فروغ گاه در نظر من به اعجاز شباهت پیدا می ‌کند و من او را در یک مقیاس جهانی از شاعران برجسته این روزگار می‌ شمارم... برای من بسیار اتفاق افتاده است که از پاره ‌ای خطوط شعر فروغ شگفت‌ زده شده ‌ام و یا حتی مدت‌ ها طول کشیده است تا بتوانم آن را باور کنم.»

به گفته بسیاری از کارشناسان و تحلیل گران، تاثیر ماندگار آثار فروغ فرخزاد برادبیات معاصر ایران انکارناپذیر است. با نگاهی به آثار فروغ فرخزاد، تاثیر او بر ادبیات ایران و جهان و نیز جهانی شدن کار و آثار وی، با عمق افکارش بیش تر آشنا می شویم. به ویژه در چند دهه ای که از خاموشی فروغ می گذرد، نویسندگان زیادی به خصوص زنان مهاجر ایرانی در کشورهای غربی، نقش این شاعر را مورد بحث و بررسی قرا داده اند و به جوامع جهانی شناسانده اند.

تاثیر فروغ هنوز قابل لمس است چرا که بر روی آثارش تحقیق و اشعارش ترجمه می شود و به این ترتیب در فرهنگ های دیگر مخاطب پیدا دارد.

در مطالعه و بررسی آثار فروغ، پس از دیوار و عصیان به تولدی دیگر می رسیم که شباهت چندانی به دیگر آثار فروغ ندارد. در تولدی دیگر، ما با افکاری سیاسی، اجتماعی، فلسفی و عاطفی، رو به رو می شویم.

نمایش فیلم «خانه سیاه است»، سرآغاز حضور فروغ در سینما است.

گفتنی است که فروغ فرخزاد با مجموعه هایی به نام اسیر، دیوار و عصیان به سبک شعر نیمایی کار خود را شروع کرد و بعد از آن به دنبال آشنایی و همکاری با ابراهیم گلستان، نویسنده و فیلم‌ ساز مشهور ایرانی، تحول فکری و ادبی در فروغ به وجود آمد. فروغ در بازگشت دوباره به شعر، با انتشار مجموعه ای به نام تولدی دیگر، توجه و تحسین همگان را جلب کرد. آثار و اشعار فروغ به زبان‌های انگلیسی، ترکی، عربی، چینی، فرانسوی، اسپانیایی، ژاپنی، آلمانی و عبری مورد ترجمه قرار گرفته اند.

اخیرا نیز ترجمه مجموعه پنج کتاب فروغ فرخزاد به نام «باد ما را خواهد برد» جایزه بهترین ترجمه سال ۲۰۱۹ ترکیه را دریافت کرد. مکبوله آراس عیوضی، مترجم مجموعه آثار فروغ فرخزاد توانست جایزه بهترین ترجمه سال ۲۰۱۹ کشور ترکیه را کسب کند.

جایزه کتاب‌ های جهانی یکی از مهم ‌ترین جایزه ‌های ادبی ترکیه محسوب می‌شود که ۲۷ سال است هر سال در چند بخش ادبی مانند بهترین رمان، بهترین رمان پلیسی و بهترین ترجمه به آثار برگزیده اهدا می‌ شود.

این مراسم که در اوایل بهمن ماه در هتلی در شهر استانبول برگزار شد، شاهد حضور اهل قلم ترکیه از شهرهای مختلف بود تا آثار ادبی چاپ شده در یک سال گذشته را بعد از ارزیابی هیأت داوران به مخاطبان معرفی کنند. مجله ادبیات دنیا ۲۷ سال است که به‌ صورت مستمر برگزارکننده این مراسم است و هر ساله با هیأت داوران متفاوتی بعد از بررسی هزاران کتاب که از طرف انتشاراتی‌های مختلف چاپ می ‌شود، در هر بخش یک کتاب و ‌نویسنده یا مترجم را مورد تقدیر قرار می دهد.

مکبوله آراس مترجم آثار فروغ توانست امسال یکی از برگزیدگان این جایزه باشد، او هنگام گرفتن جایزه آن را به کسانی که قبل از او سعی کردند فرهنگ ایران را در ترکیه بشناسانند تقدیم کرد.

عدنان اوزیال چینر، نویسنده و رییس انجمن صنفی نویسندگان ترکیه هنگام اهدای جایزه به مکبوله آراس عیوضی، گفت: این جایزه به خاطر تلاش ‌های وی برای شناساندن همسایه مهم ما ایران به مردم ترکیه به او تعلق گرفته است. او افزود: «ایران یکی از مهم ‌ترین همسایگان ماست با فرهنگ و ادب کهن که ما باید سعی کنیم بیش تر همدیگر را بشناسیم.»

هیأت داوران امسال این جایزه، متشکل از دوغان هیزلان، باشار باشاریر، متین جلال، یکتا کپان، فاوغ شویون همه از نویسندگان با سابقه ترکیه بودند که بررسی آثار منتشر شده پرداختند.

فروغ در سال‌ های ۱۳۳۰ در ۱۶ سالگی با پرویز شاپور طنزپرداز ایرانی که پسرخالهٔ مادر وی بود، ازدواج کرد. این ازدواج در سال ۱۳۳۴ به جدایی انجامید. حاصل این ازدواج، یک پسر به نام کامیار بود. فروغ پیش از ازدواج با شاپور، با وی نامه ‌نگاری ‌های عاشقانه ای داشت. این نامه‌ ها به همراه نامه های فروغ در زمان ازدواج این دو و هم چنین نامه‌ های وی به شاپور پس از جدایی از وی، بعدها توسط کامیار شاپور و عمران صلاحی در کتابی به نام «اولین تپش‌ های عاشقانه قلبم» منتشر گردید.

پس از جدایی از شاپور، فروغ فرخ‌ زاد، برای گریز از هیاهوی روزمرگی و محفلی، به سفر رفت. او در این سیر و سفر، کوشید تا با فرهنگ اروپا آشنا شود. با آن که زندگی روزانه ‌اش به سختی می‌ گذشت، به تئاتر و اپرا و موزه می‌ رفت. وی در این دوره زبان ایتالیایی، فرانسه و آلمانی را آموخت. سفرهای فروغ به اروپا و آشنایی ‌اش با فرهنگ هنری و ادبی اروپایی، ذهن او را بازتر کرد و زمینه ‌ای برای دگرگونی فکری در او فراهم کرد.

فروغ با مجموعه های اسیر، دیوار و عصیان در قالب شعر نیمایی کار خود را آغاز کرد. سپس آشنایی با ابراهیم گلستان، نویسنده و فیلم ساز سرشناس ایرانی، و همکاری با وی، موجب تحول فکری و ادبی در فروغ شد. وی در بازگشت دوباره به شعر، با انتشار مجموعه تولدی دیگر، تحسین گسترده ای را برانگیخت. سپس مجموعه ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد را منتشر کرد تا جایگاه خود را در شعر معاصر ایران تثبیت کند.

نخستین مجموعه شعر فروغ، به نام اسیر به سال ۱۳۳۱ در حالی که هفده سال بیش تر نداشت از چاپ درآمد. دومین مجموعه اش دیوار را در بیست و یک سالگی چاپ کرد و به دلیل پاره ای سنت شکنی ها مورد نقد قرار گرفت. بیست و دو سال بیش تر نداشت که با وجود این انتقادات، سومین مجموعه شعرش عصیان منتشر کرد.

فروغ، رک و صریح و بی توجه به سنت ها و ارزش های اجتماعی موجود دوران خود، حتی احساسات زنانه خود را که در واقع زندگی تجربی اش است توصیف می کند. گوشه گیری و اندوه و امید و ناامیدی و بی اعتمادی که در افکار او جمع شده بودند سراسر اشعارش فرا گرفته اند. بی گمان می توان گفت که چنین جسارت و صراحت تا آن زمان در اشعار زنان شاعر ایرانی سابقه نداشته است.

در مجموعه دیوار و عصیان نیز به بیان اندوه و تنهایی و زندگی در میان رویاهای تخیلی می پردازد و نسبت به همه سنت ها و اخلاقیات موجود، عصیان می کند.

فروغ از سال ۱۳۳۷ به کارهای سینمایی روی می آورد. در این دوران است که او با ابراهیم گلستان نویسنده و هنرمند آن روزگار همگام می شود و با هم در گلستان فیلم کار می کنند.

فروغ،در سال ۱۳۳۸، برای نخستین بار به انگلستان رفت تا در زمینه امور سینمایی و تهیه فیلم مطالعه کند. وقتی که از این سفر بازگشت به فیلم برداری روی آورد و در تهیه چند فیلم کوتاه با گلستان همکاری نزدیک و موثر داشت. در بهار ۱۳۴۱ برای تهیه یک فیلم مستند از زندگی جذامیان به تبریز رفت. فیلم «خانه سیاه» است که بر اساس زندگی جذامیان تهیه شده، یادگاری هنری سفرهای او به تبریز است. این فیلم در زمستان ۱۳۴۲ از فستیوال اوبرهاوزن ایتالیا جایزه بهترین فیلم مستند را به دست آورد.

فروغ پس از آن که در تهیه چندین فیلم با ابراهیم همکاری کرده بود در تابستان ۱۳۴۳ به ایتالیا، آلمان و فرانسه سفر کرد و زبان آلمانی و ایتالیایی را فرا گرفت. سال بعد سازمان فرهنگی یونسکو از زندگی او فیلم نیم ساعته تهیه کرد، زیرا شعر و هنر او در بیرون از مرزهای ایران به خوبی مطرح شده بود. 

ابراهیم گلستان در مصاحبه ‌ای با سعید کمالی دهقان از روزنامه گاردین در بهمن سال ۱۳۹۵ - پنجاه سال پس از درگذشت فروغ - گفت که رابطه او با فروغ دو طرفه بوده است. او درباره این که آیا فروغ تبدیل شده بود به یک عضو خانواده، گفت: «خانواده چیست؟ اصلا خانواده معنی ندارد. یک عضو شخصیت من.»

فروغ در مصاحبه‌ ای در باره‌ این جایزه گفته است:

«این جایزه برایم بی تفاوت بود. من لذتی را که باید می‌بردم از کار برده بودم. ممکن است یک عروسک هم به من بدهند. عروسک چه معنی دارد؟ جایزه هم عروسک است