بهرام رحمانی

افزایش خشونت خانگی در قرنطینه!

این روزها در سراسر جهان گفته می‌شود که در خانه بمانید تا از خطر آسیب ویروس کرونا در امان باشید، اما برای در امان ماندن از زن‌آزاری، آزار‌دیدگان به کجا باید پناه ببرند؟

ویروس کرونا که شایع شد، فقط زنگ خطر را برای نظام سلامت کشورها، مراکز اقتصادی و کسب‌وکار در سراسر جهان، یا حتی نظام‌های سست سیاسی برخی کشورها به صدا در نیاورد، بلکه از تاثیرات نسبتا پنهان، اما عمیق و طولانی‌مدت آن، ایجاد ناهنجاری‌های اجتماعی، بیدار کردن بحران‌های مزمن جامعه و خشونت خفته است.

همان موقع که این ویروس فقط در داخل مرزهای چین بود و هنوز در دیگر کشورها، کسی را مبتلا نکرده بود، این ناهنجاری‌ها و بحران‌های اجتماعی در جریان بود و از قبل از سلامت جسمی افراد، سلامت روانی جامعه را در خطر قرار داده بودند.

مثلا در برخی کشورها، شهروندان چینی مورد حمله لفظی قرار می‌گرفتند یا حتی مهاجر‌ستیزان، فرصتی پیدا کرده بودند که بدون هیچ دلیل و سندی، مهاجران و پناهندگان را به‌عنوان عامل شیوع این ویروس معرفی کنند.

در واقع، کرونا ایجادکننده خارجی‌ستیزی یا زن‌ستیزی نبود، بلکه فقط تحریک‌کننده و عیان‌کننده این مشکلات دیرین اجتماعی بود.

 

با گسترش بیش‌تر ویروس و شروع اجرای تدابیر سخت‌گیرانه دولت‌ها، تعطیلی اجباری مدارس و کارها و به‌ویژه قرنطینه، اوضاع از این نظر هم بحرانی‌تر شد و این بار خانه‌ها و خانواده‌ها، به کانون این دست بحران‌ها تبدیل شدند.

در همان ابتدای وضع مقررات منع تردد و خروج از خانه در چین، شواهدی که از سوی زنان و کودکان این کشور در شبکه‌های مجازی منتشر می‌شد، نشان می‌داد که خشونت‌های خانگی در زمان قرنطینه در چین افزایش چشم‌گیر داشته است.

هم‌چنین با برداشته شدن قرنطینه در استان هوبئی، آمار طلاق در این استان افزایش یافت و این آمار نشان می‌داد که بسیاری از زوج‌ها در دوران قرنطینه در رابطه خود به بن‌بست رسیدند.

البته این اوضاع برای کسانی که پیش‌تر با بحران‌های اجتماعی آشنایی داشته و برای رفع آن‌ها تلاش کرده بودند، قابل پیش‌بینی بود.

قرنطینه در دوران کرونا تقریبا در تمام دنیا خشونت‌های خانگی را افزایش داده ‌است و دیروز هم آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل در پیامی ویدیویی نسبت به افزایش مهلک خشونت علیه زنان در جریان قرنطینه خانگی و تعطیلی‌های ناشی از شیوع ویروس کرونا هشدار داده است.

«آنتونیو گوترش»، دبیرکل سازمان ملل متحد در سخنانی در روز ۱۷ فروردین، گفت: «طی هفته‌های گذشته، درحالی‌که فشارهای اقتصادی و اجتماعی افزایش یافته و هراس و ترس فزونی گرفته، ما شاهد روند وحشتناکی از تشدید خشونت‌های خانگی در سطح جهان بودیم.»

گوترش می‌گوید برای بسیاری از زنان و دختران «تهدید در جایی که باید احساس امنیت کنند، بیشتر شده است: یعنی در خانه‌هایشان.»

دبیر کل ملل متحد، تاکید کرده قرنطینه خانگی و ماندن در محل زندگی روش مهمی برای مقابله با شیوع کرونا است، اما «این نباید سبب زندانی شدن زنان با کسانی شود که شریک زندگیشان هستند و به آن‌ها ستم می‌کنند.»

گوترش، هم‌چنین هشدار داده بسیاری از سازمان‌های فرادولتی و حامی قربانیان خشونت‌های خانگی، در شرایط فعلی یا پولی ندارند یا کلا از کار باز مانده‌اند.

او از دولت‌ها خواسته مسئله خشونت‌های خانگی را بسیار جدی بگیرند و آن‌ را در میان اقدامات کلیدی خود در واکنش به همه‌گیری کووید-۱۹ قرار دهند.

این اظهارات در حالی بیان شده که گزارش‌ها از گوشه و کنار جهان حاکی از افزایش آماری خشونت‌های خانگی و بالا گرفتن نگرانی‌ها در این مورد است.

برای نمونه در ایران، مدیر کل دفتر آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی کشور بر اساس تعداد تماس‌های شهروندان با شماره اورژانس اجتماعی ۱۲۳، از افزایش کودک‌ آزاری و همسر آزاری خبر داد.

پیش‌تر نیز در تاریخ ۱۲ فروردین ماه بهزاد وحیدنیا، مدیرکل مشاوره و امور روان‌شناختی سازمان بهزیستی، از افزایش سه برابری آمار تماس‌های مرتبط با اختلافات خانوادگی طی دوران قرنطینه، به‌دنبال شیوع ویروس کرونا، خبر داده بود. افزایش آگاهی‌ خانواده‌ها به‌ویژه در جوامع روستایی و شهرهای کوچک درباره چگونگی رفتار با زنان و دختران، آموزش مهارت‌‌های زندگی در زمان مناسب خود از دوران کودکی و حتی پیش از تولد فرزند، پیش و بعد از ازدواج، تحقیق و پژوهش اصولی در زمینه مقابله، اصلاح قوانین متناسب با شرایط روز جامعه، از جمله راهکارهای مقابله با خشونت علیه زنان است که در حد مطلوب در کشور ما به این موارد پرداخته نشده است.

به‌گزارش خبرگزاری سلامت نیوز، فعالان حقوق کودکان و زنان و البته مسئولان سازمان بهزیستی بر اساس تماس‌های شهروندان با صداهای مشاور و اورژانس اجتماعی از افزایش کودک و همسرآزاری در خانه‌ها خبر دادند و اظهار داشتند؛ میزان تماس‌ها توسط خانواده‌ها از اول اسفند تا به حال، افزایش معنادار داشته است.

محمود علی‌گو، مدیر کل دفتر آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، ضمن اشاره به افزایش آمار کودک‌ و همسر آزاری طی مدت اخیر، گفت: «در ایران، قشر متوسط، قرنطینه را جدی‌تر گرفته و احتمالا آمار خشونت در این طبقه بالاتر رفته است..

هم‌چنین بهزاد وحیدنیا، مدیرکل مشاوره و امور روان‌شناختی سازمان بهزیستی، گفت: «حدود ۶۰ درصد تماس‌ها مربوط به مشکلات خانوادگی بوده است؛ از جمله مشکلات با همسر، پدر و مادرها با فرزندان و البته مشکل با خانواده همسر».

وی با بیان این‌که مشکلات اقتصادی و بیکاری در دوران شیوع کرونا یکی از اصلی‌ترین عوامل تاثیرگذار در افزایش خشونت‌های خانگی است، ادامه داد: «اگر امروز تنش‌های روانی وجود دارد، بخشی از مسائل مربوط می‌شود به اینکه وضعیت اقتصادی مطلوبی در جامعه نداریم. این‌که مردم باید در خانه بنشینند، بخشی از آنها تحت تاثیر فشارهای اقتصادی قرار می‌گیرند و بنابراین چنین عواملی در پدیداری آزار و اذیت‌های خانوادگی تاثیر می گذارد. از طرف دیگر با توجه به افزایش نگرانی‌ها و اضطراب‌ها در جامعه که هیچ‌کس هم منکرش نیست، شرایط اجتماعی حاکم هم ممکن است نقش داشته باشد. در قرنطینه خانگی، اعضای خانواده‌ها کنار هم در خانه‌ها هستند، میزان ارتباطات و تماس‌ها بین آن‌ها بیش‌تر می‌شود؛ یعنی افزایش گفتگوها و تنش‌ها. در همه اختلاف‌هایی که بین زوجین وجود دارد، رگه‌هایی از آزار و خشونت را می‌شود دید. لزوما همه آن‌ها جسمی نیست؛ مسامحه، تخریب عاطفی و انواع آزارها بین زوجین، والد و بچه و حتی سالمندان وجود دارد. سالمندآزاری در حال حاضر یکی از موضوعات مهم و قابل توجه درمیان آزارهاست.»

بر اساس این گزارش، در تاریخ ۸ فروردین ماه، در نامه‌ای که به‌دست مددکاران رسیده است گفته شده؛ ملیحه، یکی از زنان محله شوش در جنوب تهران، پس از شیوع کرونا، در قرنطینه خانگی مورد خشونت قرار می‌گیرد. وی در یک تولیدی کار می‌کرده، اما پس از تعطیلی کارگاه به دلیل شیوع کرونا خانه‌نشین شده است. ملیحه گفته؛ از روز اول شروع قرنطینه خانگی، هر روز کتک خورده است. وی هم‌چنین با اشاره به مورد خشوت قرار گرفتن فرزندان سه، هشت و ۱۲ خود گفته: «همسرم کارگر ساختمانی بوده اما چند سالی است که معتاد شده‌ و همه مسئولیتش در خانواده را رها کرده‌ است.»

به‌گزارش خبرگزاری شهروند، تعدادی از فعالان حقوق کودکان می‌گویند؛ برخوردهای جسمی و کلامی با تعداد زیادی از کودکان در خانه‌ها افزایش داشته است.

یاسمن دادور، مسئول کارشناسان صدای یار‌(اولین خط تلفن کمک فکری به کودکان و نوجوانان)، گفته: «شروع قرنطینه در شرایطی که مردم چندان آمادگی‌اش را نداشته‌اند، موجب مشکلاتی در خانواده‌ها شده است.»

وی با اشاره به این‌که؛ کمبود درآمد، نبود پس انداز کافی و امکانات دورکاری برای همه، باعث ایجاد تنش در خانواده‌ها می‌شود ادامه داد: «این تنش‌ها برای حل شدنشان نیاز به یک سری مهارت‌ها دارند که البته خیلی وقت‌ها والدین و هم‌چنین فرزندان فاقد این مهارت ها هستند. مثلا بعضی خانه‌ها خیلی کوچک است و پدر و مادر با چهار بچه در یک خانه ۶۰ متری زندگی می‌کنند، پس فضای امنیت فیزیکی کم است. ممکن است نوجوانی واقعا احتیاج داشته باشد ساعتی برای خودش باشد ولی الان آن فضا را ندارد و همه این‌ها باعث بروز خشونت می‌شود.»

هم‌چنین بر اساس این گزارش، تعدادی از فعالان حقوق کودکان، از مورد خشونت قرار گرفتن کودکان کار توسط والدین‌شان به‌دنبال کاهش درآمد آن‌ها در پی شیوع ویروس کرونا، ابراز نگرانی کردند.

در بهمن ماه ۹۷، حبیب‌الله مسعودی فرید، معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفته بود که طی سال گذشته حدود یک میلیون تماس با اورژانس اجتماعی ۱۲۳ از سوی مردم گرفته شده که از این میان حدود ۱۱ هزار تماس در ارتباط با کودک آزادی و حدود ۱۰ هزار تماس در ارتباط با همسر آزاری بوده است.

گفتنی است بر اساس گزارش سالانه گردآوری شده توسط مجموعه فعالان حقوق بشر، طی سال ۲۰۱۹ میلادی در رسته حقوق کودکان، دست‌کم ۱۲۹۰ مورد کودک آزاری، ۳۱ مورد تجاوز و آزار جنسی کودکان، ۱۰ مورد قتل کودکان و هم‌چنین ۳۱ مورد خودکشی کودکان رخ داده است.

در ایران، نخست به‌دلیل سیاست‌ها و قوانین زن‌ستیز حکومت اسلامی و هم‌چنین به‌‌دلیل نبود قانونی جامع برای قربانیان خشونت خانگی و پنهان‌کاری درباره ارقام کلی قربانیان، موضوع پیچیده‌تر است.

چند ماه پیش، به‌مناسبت روز چهارم آذر ۱۳۹۸‌-۲۵‌ نوامبر ۲۰۱۹ که روز جهانی مبارزه با خشونت علیه زنان بود، رضا جعفری سدهی، رییس اورژانس اجتماعی سازمان بهزیستی ایران اعلام کرد که گزارش خشونت خانگی علیه زنان در ایران ۲۰ تا ۲۲ درصد نسبت به سال ۱۳۹۷ افزایش یافته ‌است.

چند روز پیش هم بهزاد وحیدنیا، مدیرکل مشاوره و امور روان‌شناختی بهزیستی، اعلام کرد که در دوران قرنطینه، آمار اختلاف‌ زوج‌ها سه برابر شده ‌است. او اظهار داشت که میزان تماس‌های زوجین مربوط به اختلافات خانوادگی در دوران قرنطینه و شیوع ویروس کرونا با صدای مشاور بهزیستی با شماره ۱۴۸۰ روزانه به چهار هزار تماس رسیده که نشان‌دهنده افزایش اختلافات بین زوجین است.

در ایران شماره تلفن ۱۴۸۰ برای مشاوره درباره اختلافات خانوادگی و ۱۲۳ ‌(اورژانس اجتماعی) برای خشونت خانگی و برای مشاوره زیر ۱۸ سال صدای یارا درنظر گرفته شده ‌است.

روان‌شناسی که در یکی از مراکز مشاوره اختلافات خانوادگی فعالیت می‌کند و نخواست نامش فاش شود، در گفتگو با بی‌بی‌سی، برداشت‌هایش از اختلافات خانوادگی در روزهای قرنطینه را توضیح داد. در این گزارش از او به‌عنوان «مریم» نام برده شده است. این روان‌شناس می‌گوید که در شرایط قرنطینه خانگی سبک زندگی مردم به هم ریخته واختلافاتی که ازقبل وجود داشته پررنگ شده‌است:«مردم قبلا خودآرام‌بخش‌هایی مثل کار، دوردور کردن، مغازه‌گردی، خرید، یا سایر سرگرمی‌های هیجانی و عاطفی داشتند. اما حالا باید تمام مدت خانه باید بمانند.»

به‌گفته این مشاور خانواده، بیش‌ترین شکایت زوج‌ها این است که با هم رابطه جنسی ندارند: «زوج‌هایی که قبلا گرفتار کار بودند وقتی در خانه مانده‌اند، توقع دارند که رابطه داشته ‌باشند. در بسیاری از موارد طرف مقابل برای بازداری، بهانه می‌آورد که ممکن است به کرونا مبتلا شوند. به‌همین دلیل در تماس‌های تلفنی از ما پرسیده می‌شود که آیا کرونا از طریق رابطه جنسی انتقال پیدا می‌کند؟!»

این روان‌شناس با اشاره به این‌که برخی دیگر از مردم اضطراب‌هایشان از ابتلا به کرونا را به صورت خشونت بروز می‌دهند، می‌افزاید: «می‌پرسند نشانه‌های کرونا چیست، چون همسرشان گفته که نشانه کرونا دارند و نباید خانه را ترک کنند.»

نگرانی از آینده‌ای مبهم و وخامت اوضاع اقتصادی خانواده‌ها به‌دلیل کرونا یکی از دلایل افزایش اختلافات است. مریم بر اساس مشاهداتش می‌گوید که بسیاری از مردم به نقطه‌ای رسیده‌اند که یا از قرنطینه بیرون می‌زنند تا درآمدی کسب کنند یا در خانه زیر فشار روانی یا از گرسنگی از بین می‌روند.

افکار و اقدام به خودکشی هم در قرنطینه‌های خانگی افزایش پیدا کرده‌ است. مریم روزانه تماس‌های متعددی از افرادی که افکار خودکشی در سر دارند دریافت می‌کند: «مردان بیش‌تر به‌دلیل شرایط اقتصادی و سررسید موعد تعهدات مالی‌شان به خودکشی فکر می‌کنند و شرایط زنان از این جهت دشوارتر شده که وقتی عرصه را به‌خود تنگ می‌بینند دیگر نمی‌توانند به خانه پدر و مادرشان بروند چون می‌ترسند که ناقل کرونا باشند.»

در ایران، نه تنها حساسیت‌های لازم برای نگه‌داری کودکان در قرنطینه وجود ندارد، بلکه از نخستین قربانیان وخامت شرایط اقتصادی هستند. زهرا رحیمی، مدیرعامل «جمعیت امام علی» در یک نشست آنلاین از افزایش ازدواج کودکان در پی شیوع کرونا خبر داده ‌است: «در برخی مناطق کشور مواردی از ازدواج اجباری کودکان به‌دلیل شرایط اقتصادی بعد از کرونا گزارش شده ‌است.» او هم‌چنین افزوده ‌است که کودکان با این شایعه که تریاک از ابتلا جلوگیری می‌کند به بازار مواد مخدر کشیده شده‌اند.

مریم‌(روان‌شناس) هم در تماس‌های تلفنی که در یکی از مراکز مشاوره تهران دریافت کرده، با موارد اختلاف خانواده‌ها با فرزندان، به‌خصوص فرزندان نوجوان مواجه شده ‌است: «زوج‌ها شکایت می‌کنند که به دلیل حضور بچه‌ها در خانه، وقت خلوت کردن ندارند. خانمی تماس گرفته‌ بود و می‌گفت که دختر نوجوانش تا صبح بیدار است. از مادر پرسیدم که دخترش شاهد بوده و او جواب مثبت داد. این مادر درکی از این مسپله نداشت که دختر نوجوانش هم نیازهای جنسی دارد. من به او توصیه کردم که اصراری به خوابیدن فرزندش نداشته ‌باشد. چون تا وقتی احساس کند خبری هست هم‌چنان بیدار می‌ماند.»

ویژگی‌های فیزیکی خانه‌ها هم در اختلافات ساکنان آن تاثیرگذار است. خانه‌های کوچک و خانه‌هایی که ساکنان را رودرروی هم قرار می‌دهد امکان بروز اختلاف را افزایش می‌دهد. با مروری بر نوشته‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی درباره شرایط خانوادگی ‌شان در روزهای قرنطینه می‌توان دریافت که بچه‌ها از این‌که همه اوقات در خانه و زیر نگاه والدین هستند احساس ناراحتی می‌کنند.

همانند سایر آسیب‌های اجتماعی و آمارها، خشونت‌های خانگی هم در ایران به‌درستی گزارش نمی‌شود. داستان‌های مربوط به خشونت‌های خانگی و افزایش تعداد گزارش‌ها به‌صورت اطلاعات پراکنده اعلام می‌شود اما آمار جامعی در این خصوص انتشار نمی‌یابد. خبرگزاری رسمی دولت «ایرنا»، هم هنگامی که درباره نبود قانون جامع حمایت از خشونت‌دیدگان می‌نویسد، به آمارهای بسیار قدیمی استناد می‌کند. ایرنا با اشاره به این‌که نتایج طرح ملی بررسی خشونت خانگی در سال ۱۳۸۰ نشان داده که ۶۶ درصد زنان ایرانی از ابتدای زندگی مشترک دست‌کم یک بار مورد خشونت قرار گرفته‌اند، نوشته که هنوز قانون جامعی در این خصوص به تصویب نرسیده ‌است.

سازمان پزشکی قانونی هم تنها آمار کلی تحت عنوان «نزاع» را منتشر می‌کند که در آن زن و مرد تفکیک شده‌اند اما اشاره‌ای به خشونت خانگی ندارد. این درحالی‌است که چندی پیش تلویزیون ایران در یکی از برنامه‌هایش زوجی را نشان داد که در مقابل فرزندان‌شان توضیح می‌دادند زن خانواده به‌دلیل کتک خوردن از شوهرش ۲۷ بار به پزشکی قانونی مراجعه کرده و درخواست طلاق داده ‌است. این زوج به‌عنوان نمونه خانواده‌ای که با وجود مشکلات، کانون گرمش را حفظ کرده معرفی شد. پخش این برنامه انتقادهای بسیاری را متوجه تلویزیون ایران کرد که سعی دارد خشونت علیه زنان را عادی جلوه دهد.

سیاست‌های متناقضی که در خصوص اعلام گزارش‌های خشونت خانگی دنبال می‌شود در تصمیم درباره توقیف فیلم خانه پدری متجلی شد. این فیلم که به موضوع خشونت خانگی می‌پرداخت تنها چند روز پس از نمایش در سینماها توقیف شد. این در حالی‌‌ست که به‌نوشته ایرنا، در فاصله سال‌های ۱۳۸۰ تا ۹۸ حدود ۳۰ قتل ناموسی رسانه‌ای شده ‌است.

آذرماه ۱۳۹۷ تعدادی از فعالان حقوق زنان مقابل مجلس ایران شورای اسلامی تجمع کردند و خواستار تصویب قانونی جامع برای پیش‌گیری و مقابله با خشونت خانگی علیه زنان شدند. این یکی از معدود مواردی بود که می‌شد آمار خشونت‌های خانگی را یافت. در پلاکاردهایی که این معترضان در دست داشتند نوشته شده بود: «در ایران از هر سه زن متاهل دو زن خشونت خانگی دیده ‌است.»

کارشناسان مسائل اجتماعی معتقدند که اختلافات و خشونت‌های خانگی در دوران کرونا، پس از گذراندن دوران قرنطینه، با تعداد تقاضاهای طلاق خود را نشان می‌دهند؛ پدیده‌ای که مختص ایران نیست و در سطح بین‌الملل با اصلاح طلاق کرونایی (Covidivorce)‌ رایج شده است.

موضوع نگران‌کننده در خصوص جامعه ایران آن است که بسیاری از موارد خشونت خانگی گزارش نمی‌شود و تنها در