آیا مارکسیست ها به آرمان شهرها باور دارند؟
آیا مارکسیست ها به آرمان شهرها
باور دارند؟
ما در آستانه دریافت از توان نهفته در وجود تک تک مان، و دورنمایی از آنچه
ممکن است در یک جامعۀ سوسیالیستی آینده شدنی باشد قرار گرفته ایم.
و ما سوسیالیست‌ها، چه فردی و چه گروهی، شاید بتوانیم خود را آگاهانه در جایگاهی
بیابیم که از آنجا طرح آینده را به تصویر درآوریم و بخشی از دگرگونی هایی شویم که
مایل به دیدنشان هستیم.
محققان مارکسیست بر این باورند که دیدگاه
های ایدئالیستی در بارهٔ آینده نباید درک ما از واقعیت اجتماعی همان گونه که هست،
و وجود دارد، و تلاش های مان برای ایجاد تغییر را مانع شود.
نه مارکس و نه انگلس برای توضیح جزئیات
چگونگی یک جامعۀ کمونیستی در آینده وقت زیادی صرف نکردند.
کوشش های آن دو، همچون نسل های
مارکسیست پس از آنان، به واکاوی در کارکرد جامعۀ موجود و برپایی جنبشی به منظور
پایان بخشیدن به استثمار انسان ها و طبیعت که برای ادامهٔ هستی سرمایه داری
محوری اند متوجه بود. کتاب سوسیالیسم: تخیلی و علمی اثر انگلس در پاسخ به
سوسیالیست بعد از این ها نوشته شده بود که وقت شان را صرف نقاشی آنچه او
[انگلس] و مارکس همچون چشم انداز های خیال پردازانه جامعه‌ای کمال مطلوب
(آرمانی) می دیدند که بدون مبارزه به دست خواهد آمد و نیازمند آن بود "فقط
کشف شود تا با تکیه بر برتری های قدرت خودش دنیا را تسخیر کند."
اتوپیا، مشتق از زبان یونانی، "هیچ
جا" یا "هیچ کجا" معنا می دهد. ال مورتون، تاریخدان مارکسیست،
در کتاب "آرمان شهر انگلیسی" می گوید آرمان شهر جزیره‌ای است مانند
بریتانیا که "تنها در ذهن وجود دارد" و از جهان واقعی جدا است. پیش گویی
ها دربارهٔ آرمان شهر همان طور که در نوشتار دیگری در این سلسله نوشتارها به آن
اشاره شده بود- نیز در شمار زیادی از کتاب های اخیر دربارهٔ شکلی از شرایط
"پسا سرمایه داری" که هم اکنون در برابر ماست و ازاین روی برای دست یابی
و حفظ آن لازم نیست کاری انجام دهیم- می تواند به طور جدی فلج کننده باشد.
آیا این بدان معنا است که آرمان شهرها
در مارکسیسم جایی ندارند؟ اگر به منظور پیش بینی اینکه جامعۀ کمونیستی چگونه
جامعه ای خواهد بود، آری بی فایده‌اند. همان طور که مارکس گفته است، موضوع،
دگرگونی جهان است، نه خیال پردازی در باره یک نا کجا آباد.
و در حالی که شاید همگی ما سوسیالیست ها
برداشتی مشترک از فعالیت مان برای طولانی مدت داشته باشیم، اما ما بسته به اینکه
چه کسی هستیم، کجا زندگی می کنیم، و انبوهه ای از عامل های دیگر، نگرش‌های فردی
مان به احتمال بسیار همسان نخواهند بود.
ولی با این همه، انسان ها آرزوهای خود شان
را دارند و از زمان اختراع دستگاه چاپ و به ویژه در دوران رسانه های همگانی، این
آرزوها به صورت افسانه های آرمان شهری در می آیند و می توانند اثرگذار باشند.
این آرزوها همانند مذهب می توانند یک
پناه گاه، یک مایۀ تسلی در روزهای غم افزا، جان پناهی در برابر جهان باشند. و
از سوی دیگر می توانند ترسیم کننده آینده هایی جایگزین در به راه انداختن
گفتمان ها و یافتن سرچشمهٔ الهام نیز باشند.
در کتاب آرمان شهر علمی- تخیلی بسیار تأثیر گذار اثر ادوارد بلامی به نام:
"نگاه به گذشته در سال ۲۰۰۰" که در سال ۱۸۸۸ منتشر شد، قهرمان داستان پس از بیداری از خوابی یک صد ساله در شهر بوستون
ایالت ماساچوست با دنیایی روی‌هم رفته دگرگون شده روبرو می‌شود.
ایالات متحدۀ سوسیالیستی (آن‌هم در چه
جایی!) تولید را ملی کرده "و ملت هم کار فرما وهم سرمایه دار بوده" و
صنعت نیز خود کار شده است.
بیشتر کارهای خانگی تعاونی شده (یعنی
مردم در آشپزخانه های همگانی غذا را صرف می کنند) و آن میزان ناچیزی از کار کم
ارزش (همانند خانه داری) که باقی مانده است به دست "ارتش صنعتی"
کارگران انجام می گیرد که طی ساعت هایی اندک و با دستمزدی بالا کار می کنند.
خرید و انتخاب فرآورد ها از راه دور با
تسهیلات اعتباری صورت می گیرد (و این پیش‌بینی یک سده پیش از آفرینش اینترنت، کارت اعتباری و
خرید آنلاین بود) که کم و بیش بی درنگ به دست شان رسانده می شود.
برق منبع اصلی نیرو رسانی است و جهان از
راه مسافرت هوایی یکپارچه شده و در سرتاسر آن با یک زبان گفتگو می شود.
و "انقلاب" بدون مبارزه به دست
آمده که "در آن زمان پس آیند روند فرگشت [تکامل] صنعتی نمی توانست جز این
باشد.
" تنها چیزی که جامعه باید انجام می
داد پذیرش و همیاری با این فرگشت پس از قطعی و محرز شدن جهت گیری آن بود."
کتاب "نگاه به گذشته"، یکی از
پرفروش ترین کتاب های سده ۱۹ میلادی در ایالات متحده بود که تنها پس از کتاب های "کلبۀ
عموتُم" و "بن هور" سر درآورد. "انجمن‌های بلامی" در
سرتاسر ایالات متحده و کانادا پا گرفته بودند تا کاستی های جامعۀ آمریکای شمالی
را با دورنمای آرمان شهری بلامی بسنجند.
کم مانده بود که خود بلامی
"آفریننده سوسیالیسم و رهبر حزب سیاسی‌ای شناخته شود که هدفش تبدیل افسانۀ
'نگاه به گذشته' به واقعیت بود."
در بریتانیا ویلیام موریس، هنرمند، طراح،
کارآفرین و نویسندۀ کمونیست، نظر بلامی را چنان هولناک یافت که به تصویر آرمان شهر
از منظر خودش دست زد.
ادوارد بلامی در "اخبار از هیچ
جا" (که نخستین بار در سال ۱۸۹۰ به صورت پی در پی در نشریۀ اتحادیۀ
سوسیالیستی که النور مارکس، دختر کارل مارکس، از همکاران منظم آن بود منتشر شد)
بریتانیای سوسیالیستی را به تصویر کشید که در آن کار مزدوری، پول، و ازدواج لغو
شده است. تولیدهای دست ساز باز گشته و فراگیر شده اند و "همۀ کارهای دست کار
ملال آور به وسیلۀ دستگاه های بسیار پیشرفته انجام می گیرند."
کار نو آورانه بر پایه سودمندی اش برای
جامعه ارزش گذاری می شود و دیگر تنها ابزاری برای گذران زندگی نیست. از این
گذشته، این تغییر به خودی خود پدید نیامد و صلح آمیز هم نبود. برای ویلیام موریس
"این تغییر از آغاز تا پایان بدون پیکار به انجام نرسید."
کوشش های تدریجی برای برپایی آنچه موریس
"سوسیالیسم دولتی" نامید در هر پیچشی از سوی سرمایه داران با مقاومت
روبرو گردید. و آن هم بدون اینکه تدبیری کار ساز از آنان دیده شود. پیامدش سردرگمی
رشد یابنده، رنج گسترده در میان زحمت کشان و در نتیجه ناخرسندی عظیم بود. برای
زمانی طولانی اوضاع به همین منوال ادامه داشت .... و در آخر سقوط بزرگ اتفاق افتاد.
تظاهرات علیه دولت با خشونت سرکوب گردید
و به اعتصاب عمومی و پس از آن جنگ داخلی درازمدت انجامید که در نهایت جنبش
سوسیالیستی متحد خلقی چیره شد. امروز آرمان شهر های بلامی و موریس هر دو (هر چند
اولی خود گردانی، اینترنت، و کارت های اعتباری را پیش بینی کرده بود) تاریخ شان
سرآمده است.
کتاب "اخبار از هیچ جا"، نوشته
موریس، همچنین پیش داوری های اغلب مرد های آن زمان را به تصویر می کشد، که
کارهای خانه داری به عهده زنان است چون کاری است که زنان چنین کارهایی را دوست
دارند، و نیز باورهایی درباره احساس‌های زنانه که به سده های میانی تعلق دارند.
اما ارزش کتاب در این است که چشم انداز
آیندۀ کمونیستی متفاوتی از بلامی را نمایش می دهد، آینده ای که دولت به راستی
"محو" شده است و تفاوت میان مدت کار و آسایش از میان رفته است.
دیگر افسانه های آرمان شهری از دورنماه
ای سده های میانی "کوکین" ("سرزمین موعود شهد و شکر" که شیر
و عسل در آن جاری است) تا آرمان شهر توماس مور (۱۵۱۶)، کتاب یک آرمان شهر امروزی اثر اچ جی ولز (۱۹۰۵ و پس از آن در ۱۹۰۸ آن)، ستارۀ سرخ آلکساندر بوگدانوف که داستان علمی- تخیلی ویران شهری
دربارۀ آرمان شهری کمونیستی بر روی مریخ است تا داستان های علمی- تخیلی
نویسندگان پیشرو معاصر چون اورسولا لو‌گوین یا ایساک آسیموف را شامل می شوند.
همه آن ها می توانند غذا برای اندیشیدن
و همین طور اندکی آسودگی از کار و مبارزه فراهم آورند. در کنار آن ها همواره
کوشش های عملی برای ساختن جزیره های آرمان شهری در درون سرمایه داری صورت
گرفته است. از لِوِلِرزهای واقعی وینستنلی (یا دیگرز) در دوران جنگ داخلی انگلستان
گرفته تا کوشش‌های رابرت اوئن (که انگلس او را می ستود) تا ایجاد مؤسسه ها و
بازارهای تعاونی بر اساس ارزش نیروی کار تا کوشش های اخیر (و اغلب به همان
اندازه ناموفق) برای ایجاد انجمن‌های محلی خود کفا که آینده را پیش تصویر می کنند.
ما ممکن است درباره اینکه جامعۀ دلخواه
چگونه خواهد بود یا می‌تواند باشد امیدها، آرزوها، و چشم اندازهای خود مان را
داشته باشیم.
اما مهم است که چنین خیال بافی‌ها در
شناخت ما از واقعیت اجتماعی آن گونه که وجود دارد و تلاش های ما برای دگرگونی
کارشکنی نکند. موریس دریافت که انتظاری که از سوسیالیست ها از جمله خودش داشت
وظیفه: "یاری رسانی به مردم برای پی بردن به خواست هایشان، تشویق برای
خواست بیشتر، به چالش کشیدن آن ها برای خواست های ناهمسان، و تجسم جامعه آینده
که مردمش سرانجام به بی نیازی رسیده اند و می توانند خواست های گوناگونی
داشته باشند. بنابراین، هرچند در مانیفست کمونیست در مورد سوسیالیسم بسیار نگاشته
شده است، بیشتر آن انتقاد از طرح های آرمان شهری است و بسیار کم در مورد آینده
پساسرمایه داری فراتر از فرضیه های بنیادی ای که استثمار محو خواهد شد و دولت
"محو" خواهد شد و "به جای جامعۀ منسوخ بورژوایی با طبقه ها و
تضاد های طبقاتی خود، اجتماعی خواهیم داشت که در آن رشد آزادانۀ هر فرد شرط رشد
آزادانۀ همگان است" نوشته شده است.
و این به طور یقین چیزی است که برای دست
یافتن به آن ارزش پیکار دارد. در این فرایند همان طور که تعهد و ازخود گذشتگی
کارگران اصلی از کارکنان نظام بهداشت ملی، پرستاران، آموزگاران، کارگران انبار
کالا، رسانندگان پیک و دیگر نیازمندی ها و کارکنان فروشگاه های بزرگ گرفته تا
کارگران نظافت کننده و تمیزکار در این بیماری همه گیر کووید-۱۹ نشان داده است که ما
تا چه اندازه به وجود دیگران نیازمندیم.
ما در آستانه دریافت از توان نهفته در
وجود تک تک مان، و دورنمایی از آنچه ممکن است در یک جامعۀ سوسیالیستی آینده شدنی
باشد قرار گرفته ایم.
و ما سوسیالیست ها، چه فردی و چه گروهی،
شاید بتوانیم خود را آگاهانه در جایگاهی بیابیم که از آنجا طرح آینده را به تصویر
درآوریم و بخشی از دگرگونی هایی شویم که مایل به دیدن شان هستیم.
از انتشارات کتابخانه یاد بود مارکس،
لندن، انگلستان.
«نامهٔ مردم»، ۲۷ مرداد – اسد-