محمدالله وطندوست

هنرمندان عصر تیموری

          قبلا در مورد وضعیت هنری و ادبی هرات در دوره تیموریان مطالبی خدمت خواننده گان گرانقدر تقدیم شده بود. اینک به ادامه یادداشت متذکره نگاشته می شودکه هرات در دوره تیموریان به صورت دارالعلم بزرگی در آمده بود که جوینده گان علم و هنر از هر گوشه و کنار به این شهر رو می آوردند و در مدارس به بحث و مناظره می پرداختند و از محضر استادان بزرگ و مدرسین عالیقدر کسب فیض می نمودند.

          در دوره درخشان سلطنت شاهرخ میرزا، ابوسعید میرزا و سلطان حسین میرزا بایقرا که در حدود یک قرن دوام کرد، هزاران اثر بدیع هنری، ادبی و رساله های علمی ایجاد شده و هزاران دانشمند، سخنور، شاعر، نویسنده، هنرمند، نقاش، تذهیب کار،خطاط و موسیقیدان همچون ستاره گان درخشان در قلمرو تیموریان مخصوصا در شهر هرات نور افشانی داشتند. در مدارس و کتابخانه های هرات عده یی از تذهیب کاران، جلد سازان، خطاطان و نگارگران به نوشتن کتاب و تذهیب آن می پرداختند. تنها در کتابخانه بایسنقر میرزا در یک وقت چهل تا شصت هنرمند در عرصه تذهیب و جلد سازی مصروف کارهای خلاقه بودند. شاهنامه بایسنقری یکی از گرانبها ترین کتاب از نگاه کتاب آرایی محسوب می گردد که در مدرسه بایسنقر دراین دوره ایجاد شده و تا امروز نمونه آن دیده نشده است.

           خطاطان مشهوری که در نسخه برداری کتب مصروفیت داشتند و در عمارات و ابنیه های آن دوران کتیبه های زیبایی نوشته اند عبارت اند از خواجه عبدالله مروارید، محمد امین دانشمند، محمود سلطانی، عزیز بن محمد، محی الدین هروی که در ثلث و نسخ استاد بودند و محمد بن مطهر نیشاپوری، محمد بن محمود مشهور به بقال، یوسف شاه هروی، پیر حسن کاتب، عبدالرحمن کاتب، شیخ عبدالله هروی، عبدالله زیارتگاهی در خط نستعیق مهارت تام داشتند. سلطان علی مشهدی، خواجه محمد حافظ، مولانا زین الدین محمود نیز از خشنویسان مشهور زمان تیموریان محسوب می شدند.

           باید متذکر شد که بایسنقر میرزا، ابراهیم میرزا و ابوسعید میرزا نیز خط زیبا می نوشتند که در کتیبه های متعدد آثارشان تا هنوزموجوداست در صنعت تذهیب کتب طبعیست که نقاشی و نگارگری نیز زمینه انکشاف و رشد خود را می یابد.در عصر تیموریان هرات در این هنر ظریف و زیبا نیز توجه جدی معطوف شده، استادان بزرگی بمیدان آمده اند. امیر روح الله مشهور به میرک نقاش، استاد ناموریست که در ترکیب هیأتی به دربار چین در خانبالغ یا پکن امروزی سفر نموده، در سفر نامه مشهور خود هنر نقاشی چینی را با تمام خصوصیات آن توضیح و تشریح نموده و آموزش خود را در زمینه نقاشی با استفاده از مکتب چینی ارتقاء بخشیده است. سید احمد نقاش، خواجه علی مصور،ملا درویش محمد خراسانی، مولانا امیر خلیل، خواجه غیاث الدین، مولاناحاجی محمد، استاد قاسم علی چهره گشا، قل محمد شبرغانی و امیر شاهی سبزواری از نقاشان نامدار دوره تیموری اند که هرکدام آثار ماندگاری از خود باقی گذاشته اند.

           اما کمال الدین بهزاد شاگرداستاد میرک نقاش برجسته ترین چهره نقاشی تیموریست که مادر دهر چون او هنوز نزاده است. این هنرمند عالیقدر با استفاده از رنگ های لاجوردی ،سبز و آبی و با خلق هنر منیاتوری این هنر ناب و بی نظیر دوره تیموری را چنان ارتقاء بخشیده است که مکتب هنری تیموری بنام کمال الدین بهزاد شهرت دارد. سلطان حسین بایقرا و وزیر دانشمند او امیر علیشیر نوایی در تربیت کمال الدین بهزاد از هیچگونه کوشش و معاونت دریغ نورزیده با تقدیم انعام ها و با اعزاز کامله زمینه خلاقیت وی را فراهم نموده بودند. امیر علیشیر نوایی به اندازه یی به کمال الدین بهزاد علاقمندی داشته که او را اکثرا با کلمه (اوغلم) یعنی فرزند مخاطب می کرد. کمال الدین بهزاد این استاد بی نظیر هنر نقاشی بعد از اضمحلال تیموریان هرات به دربار شیبانی خان ازبک و بعدا به دربار شاه اسمعیل صفوی نیز به نقاشی می پرداخت و از شهرت بزرگی برخوردار بود. اما در آوان پیری در زمان شاه طهماسب صفوی با عسرت و تنگدستی دست به گریبان بود و بقولی در آخر عمر دوباره به هرات رو آورد و همدرین جا وفات نمود. 
          هنر موسیقی نیز در زمان تیموریان هرات به اوج شگوفایی رسیده بود با آنکه شاهرخ میرزا شاهی صوفی مشرب و پا بند مناسک مذهبی بود در هر شهری قبل از همه به زیارت قبور بزرگان آن دیار می شتافت؛ اما به هنر موسیقی نیز علاقه وافر داشت و اهل موسیقی را گرامی میداشت.
          ابوسعید میرزا، سلطان حسین میرزا بایقرا و امیرعلیشیر نوایی نیز به هنر موسیقی اهمیت شایانی قایل بودند و در محافل بزم موسیقی اشتراک می ورزیدند. امیرعلیشیر نوایی خود استاد بزرگ موسیقی و موسیقی دان معروف زمان خود بود.
          مولانا عبالرحمن جامی، بنایی، میر مرتاض، بیانی و کوکی هرکدام رساله های در علم موسیقی آفریده اند.
         عبداللطیف دامغانی، مولانا اسدالدین شریف، حافظ حسینی، محمود محرق خواررزمی، جمال الدین احمد خوارزمی، عبدالقادر مراغی مشهورترین موسیقی دانان و موسیقی نوازان این عصر بوده صفی الدین فرزند عبدالقادر مراغی، قطب الدین موصلی ، اردشیر چنگی، یوسف اندکانی، خواجه ابوالوفای خوارزمی، مولانا صاحب بلخی، محمد جامی برادر عبدالرحمن جامی و میر محمد علی کابلی نیز به موسیقی مهارت تام داشتند.
           استفاده از آلات موسیقی و انکشاف این آلات در زمان تیموریان مورد توجه جدی بوده ثبت نغمه های کلاسیک و معرفی انواع آلات موسیقی خدمت بزرگیست که در این دوره انجام یافته است. 
           می توان گفت که موسیقی در عصر تیموریان از صلابت و اهمیت خاصی برخوردار بوده در بزم های شاهانه و در محافل سرور و خوشی شهزاده گان، هنرمندان این عرصه به هنرنمایی می پرداختند و از صله ها و انعامات قابل توجه برخوردار می گردیدند. 
          در عرصه شعر و ادب صد ها شاعر و ادیب در این دوره تبارز نموده و آثار مهمی از خود بجا گذاشته اند که ایجاب بررسی عمیق را می نماید. بایست عرصه شعر و ادب این دوره با مقایسه به گذشته ادبیات و تاثیر این دوره به ادبیات بعدی بصورت علمی مورد تحقیق و پژوهش قرار گیرد که طبعا استادان زبان و ادبیات ترکی و فارسی در این عرصه صاحبان صلاحیت اند و این مامول امید است روزی بر آورده گردد.
          در عرصه شعر و ادب قافله سالاران این عرصه مولانا عبدالرحمن جامی و امیر علیشیر نوایی محسوب می گردند که هر دو آثار ماندگاری از خود بجا گذاشته اند. مولانا لطفی، بنایی، آصفی، هاطفی، هلالی، امیر شخیم، سهیلی و سلطان حسین میرزا بایقرا از راهیان برجسته کاروان شعر و ادب محسوب می گردند. 
          در طرح و بنای عمارات اعم از مدارس، مساجد، خانقاه ها، کاروان سرا ها و بازار ها نیز هنرمندان و معماران بزرگی نقش آفرینی نموده اند که متاسفانه بجز چند نام محدود از دیگران کمتر اسمی باقی مانده است. مولانا قیام الدین شیرازی، غیاث الدین شیرازی، شمس الدین محمد تبریزی و استاد محمد علی بنایی در زمره معماران معروف این دوره محسوب می گردند. هنرمندان یاد شده که هرکدام در فن خود استاد مسلم بوده تعداد زیادی شاگرد تربیه نموده و آثار گران قدری از خود بجا گذاشته اند. 
          در مقایسه کوتاه دوره تیموریان با دوره های قبلی یعنی ایلخانیان و دوره های بعدی که شیبانی ها در شرق و صفوی ها در غرب خراسان بزرگ حکمروایی داشتند عظمت و برجسته گی این دوره به خوبی نمودار می گردد. بهمین لحاظ است که دوره مشعشع تیموریان هرات فصل افتخار آفرین تاریخ کشور محسوب می گردد و بایست در معرفی این دوره به نسل امروز و فردای کشور تلاش همه جانبه صورت گیرد و غبار بی توجهی از چهره این همه هنرمند، ادیب و شاعر زدوده شود تا باشد که هنرمندان امروز با استفاده از میراث پر بار نیاکان هنرمند شان به گسترش و انکشاف خلاقیت های هنری خود بپردازند.