گذار سیاسی مسالمت آمیز در آفریقای جنوبی

بیم و امید در افریقای جنوبی

کنار گذاشتن جاکوب زوما و آغاز ریاست جمهوری راماپوسا

در پی بحران سیاسی ناشی از سیاست‌های اقتصادی- اجتماعی دولت جاکوب زوما درآفریقای جنوبی در نزدیک به یک دههٔ‌ گذشته، در هفته‌های اخیر کار به جایی رسید، که حزب‌های سیاسی اپوزیسیون این کشور اعلام کردند که اگر زوما از ریاست‌جمهوری کناره‌گیری نکند، کشور را به تعطیل خواهند کشید.

 جاکوب زوما ۹ سال بود که قدرت دولتی را در اختیار داشت. سستی در ایجاد تغییرهای بنیادی و دموکراتیک در نظام اقتصادی- اجتماعی کشور به سود زحمتکشان، در مبارزه با اختلاس و رانت‌خواری مقام‌های دولتی، و نیز مسئلهٔ رسوایی‌های مالی خود جاکوب زوما، خصوصی‌سازی، افزایش نفوذ شرکت‌های خصوصی و به‌ویژه شرکت‌های متعلق به خانوادهٔ گوپتا، سرمایه‌دار هندی‌تبار، در اقتصاد و سیاست کشور، و افزایش فاصلهٔ طبقاتی در جامعهٔ آفریقای جنوبی، عمده‌ترین علّت‌های به وجود آمدن بحران همه‌جانبهٔ اخیر در این پیشرفته‌ترین کشور قارهٔ آفریقا بوده است.

سه سال پیش، حزب کمونیست آفریقای جنوبی و دیگر نیروهای ترقی‌خواه در مورد گسترش فساد هشدار داده بودند و زوما را به چالش کشیده و تهدید به برکناری کرده بودند. در واکنش به این موضع انتقادی کمونیست‌ها، زوما وزیران کمونیست و از جمله بلِید نزیمانده دبیرکل حزب کمونیست و وزیر آموزش و عالی را از هیئت دولت برکنار کرد.

روز ۲۷ آذر، کنفرانس سراسری کنگرهٔ ملّی آفریقا که حزب حاکم در آن کشور است، سیریل راماپوسا را که معاون ریاست‌جمهوری بود به سِمَت صدر این حزب انتخاب کرد که در آن زمان جاکوب زوما عهده‌دار آن مقام بود. جاکوب زوما در این کنفرانس تلاش کرد که یکی از نامزدهای نزدیک به خود را به صدارت کنگرهٔ ملّی برساند، که موفق نشد. با این انتخاب، آقای راماپوسا در موقعیتی قرار گرفت که بتواند به عنوان نامزد حزب حاکم کنگرهٔ‌ ملّی آفریقا در انتخابات سراسری سال میلادی آینده (بهار ۱۳۹۸) شرکت کند. در پی برکناری زوما از صدارت حزب حاکم، کارزار گسترده‌ای برای پایان دادن به ریاست‌جمهوری او و برکناری او از این مقام نیز آغاز شد. در تلاشی دیگر و موازی با این کارزار، و به منظور فشار آوردن به زوما برای استعفا، حزب‌های سیاسی کشور موضوع رأی‌گیری مجدد در مجلس نمایندگان برای «عدم اعتماد» به زوما را مطرح کردند. پیش از این نیز چندین بار دیگر در مجلس در مورد عدم اعتماد به زوما رأی‌گیری شده بود که همگی شکست خورده بود. در عین حال، اینجا و آنجا شنیده شد (از جمله از زبان آقای راماپوسا) که کمیتهٔ اجرایی کنگرهٔ‌ ملّی آفریقا خواستار کناره‌گیری زوما از ریاست‌جمهوری خواهد شد. در مدتی که این تحوّل‌های سیاسی در کشور جریان داشت، جاکوب زوما تلاش زیادی کرد که با بسیج شخصیت‌ها و نیروهای اجتماعی و سیاسی وفادار به خود، از جمله سران قبیله‌ها، در مقابل کارزاری که برای برکناری او به راه افتاده بود مقاومت کند.

امّا سرانجام در روز چهارشنبه ۲۵ بهمن، کمیتهٔ اجرایی حزب حاکم- کنگرهٔ ملّی آفریقا- پس از یک جلسهٔ طولانی ۱۳ ساعته، به اتفاق رأی مثبت به عزل جاکوب زوما از ریاست‌ جمهوری داد و رسماً از او خواست که بی‌درنگ از مقام ریاست‌جمهوری کناره‌گیری کند.

 پیش از این گفته شده بود که آقای زوما کناره‌گیری را پذیرفته بوده است، امّا در سه تا شش ماه آینده. در صورت عدم تمکین زوما به خواست کمیتهٔ اجرایی، گام بعدی برای مجبور کردن او به کناره‌گیری، رأی عدم اعتماد در مجلس می‌بود که در آن صورت، دولت زوما سقوط می‌کرد و طبق قانون آفریقای جنوبی، رئیس مجلس به مقام ریاست‌جمهوری می‌رسید.

 حزب کمونیست آفریقای جنوبی که همراه با کنگرهٔ سندیکاهای آفریقای جنوبی «کوساتو» از متحدان اصلی کنگرهٔ ملّی آفریقا در درون و بیرون از حکومت است، از تصمیم کمیتهٔ اجرایی کنگرهٔ ملّی در مورد کناره‌گیری فوری زوما ابراز خرسندی کرد.

 حزب کمونیست هفتهٔ گذشته و پیش از دیدار و گفتگوی مقام‌های بلندپایهٔ سیاسی و دولتی با زوما برای وادار کردن او به  استعفا از مقام خود، به او هشدار داده بود که در صورت نپذیرفتن پیشنهاد استعفا، شرایط بحرانی در کشور ایجاد خواهد شد که مسئولیتش به عهدهٔ زوما خواهد بود. کوساتو نیز از تصمیم کمیتهٔ اجرایی استقبال کرد و اعلام کرد که رئیس‌جمهور زوما موجب ضعیف شدن ائتلاف سه‌گانه و در آستانهٔ فروپاشی قرار گرفتن اتحاد میان این سه سازمان شده است.

در بیانیه‌ای که حزب کمونیست آفریقای جنوبی «دربارهٔ رأی به عزل زوما در کنگرهٔ ملّی آفریقا» منتشر کرد، آمده است: «حزب کمونیست از تصمیم کمیتهٔ اجرایی برای عزل زوما به منظور شتاب بخشیدن به حل‌وفصل چالش‌های متعددی که دولت و جامعه به طور کل با آن روبروست، استقبال می‌کند... از بین بردن شبکه‌های انگلی پیرامون دولت و جنبش، و برخورد قاطعانه با چنگ‌اندازی شرکت‌ها به دولت و دیگر شکل‌های فساد، از وظایف فوری پیشِ رو است... باید به کاهش بنیادی و در نهایت حذف نابرابری‌های عظیم طبقاتی و نژادی و جنسیتی ، توسعهٔ نامتوازن مناطق شهری و روستایی، بیکاری، فقر، و ناامنی اجتماعی اولویت داد.... باید ائتلاف [سه‌گانه] را به‌سرعت بازیابی کرد تا بتواند به سرکردگی کنگرهٔ ملّی آفریقا در انتخابات سال آینده، و انتخابات‌های پس از آن، با قاطعیت به پیروزی برسد.»

سرانجام، جاکوب زومای ۷۵ ساله روز چهارشنبهٔ گذشته ۲۵ بهمن در یک نطق نیم ساعتی، استعفا و کناره‌گیری خود از مقام ریاست‌جمهوری آفریقای جنوبی را اعلام کرد که مورد استقبال وسیعی در آن کشور قرار گرفت.

 به این ترتیب، طبق قانون آفریقای جنوبی، سیریل راماپوسای ۶۵ ساله، معاون رئیس‌جمهور و صدر کنگرهٔ ملّی آفریقا، که حقوقدان و از رزمندگان سابقه‌دار ضدآپارتاید است، روز پنج‌شنبه ۲۶ بهمن به طور رسمی توسط مجلس کشور به عنوان رئیس‌جمهوری آفریقای جنوبی اعلام شد و ادای سوگند کرد.

 سیریل راماپوسا از سیاستمداران و دولتمردان آزموده و پرتجربهٔ آفریقای جنوبی و از یاران نزدیک نلسون ماندلا بوده که پس از انتخاب شدن به مقام دبیرکل کنگرهٔ ملّی آفریقا در سال ۱۳۷۰، سَرتیم مذاکره‌کنندگان با حزب حاکم  آن زمان برای پایان دادن به آپارتاید شد. او در تدوین قانون اساسی جدید کشور نیز نقش مؤثری داشته است. در نخستین انتخابات پس از سقوط رژیم آپارتاید، راماپوسا به نمایندگی مجلس انتخاب شد. همچنین، او در گفتگوهایی که به پایان یافتن جنگ داخلی در ایرلند شمالی منجر شد، شرکت داشته است.

در پی استعفای جاکوب زوما، حزب کمونیست آفریقای جنوبی بیانیه‌ای منتشر کرد که در آن آمده است: «حزب کمونیست همراه با اکثریت عظیم مردم آفریقای جنوبی از استعفای دیرهنگام رئیس‌جمهور جاکوب زوما استقبال می‌کند. این چیزی است که باید مدّت‌ها پیش رخ می‌داد. غارت عظیم منابع عمومی که زیر چشم زوما صورت گرفته است، اخراج وزیرانی که در برابر او ایستادند، بی‌اعتبار شدن حکومت قانون، تباهی در نهادهای حکومتی کلیدی به‌ویژه در بخش دادگستری کیفری، اعمال نفوذ در خبرگزاری دولتی، و به حراج گذاشتن استقلال ملّی به خاطر انباشت سرمایه در بخش خصوصی، همگی آسیب عظیمی به کشور ما زده است... از این استعفای دیرهنگام درس‌های زیادی باید گرفت. پیش از هر چیز، این کناره‌گیری به میل رئیس‌جمهور صورت نگرفت. فقط در پی یک مبارزهٔ پیگیر و طولانی در داخل کنگرهٔ ملّی و متحدان آن بود که سرانجام رئیس‌جمهور برکنار شد. ما از نقشی که در این روند داشتیم به خود می‌بالیم و به همهٔ آنها که در این روند نقش داشتند، به‌ویژه روزنامه‌نگاران شریف، درود می‌فرستیم. اکنون باید به این روند تصحیح مسیر ادامه داد و به آن شتاب بخشید. دیگر هرگز نباید اجازه دهیم که یک فرد، با هر سابقهٔ مبارزاتی، بالاتر از اصول سازمانی، رهبری جمعی  و حکومت قانون دموکراتیک بایستد.»

در پی برکناری جاکوب زوما و برگماری سیریل راماپوسا به مقام ریاست‌جمهوری آفریقای جنوبی، کنگرهٔ ملّی آفریقا نیز بیانیه‌ای رسمی منتشر کرد. در بخش‌هایی از این اعلامیه می‌خوانیم: «به ریاست‌جمهوری رسیدن راماپوسا بار دیگر بلوغ و پایایی دموکراسی ما را نشان داد.... راماپوسا جزو زنان و مردانی است که آرمان‌ها، امیدها، و بینش ما برای آینده را شکل داده و تعریف کرده‌اند. کنگرهٔ ملّی آفریقا اطمینان کامل دارد که رئیس‌جمهور راماپوسا برای ادامهٔ بنیادهای گذاشته شده در کشور ما و شتاب بخشیدن به برنامهٔ ما برای تغییر و تحوّل‌های اجتماعی- اقتصادی ریشه ‌یی و بنیادی تلاش خواهد کرد.

تقسیم اراضی، تعهد ما به ارائهٔ آموزش رایگان به کودکان طبقهٔ کارگر و تنگدستان، ریشه‌کن کردن فقر، نابرابری، و بی‌عدالتی در دستور این برنامه است... اکنون میلیون‌ها تن از مردم آفریقای جنوبی چشم امید به این مرحلهٔ جدید در تاریخ کشور ما دوخته‌اند.»

نیروهای مترقی و جنبش‌های توده‌ یی ترقی‌خواه آفریقای جنوبی امید زیادی دارند که این تغییر قدرت در آن کشور، مسیر به انحراف کشیده شدهٔ توسعه و تحوّل بنیادی در آن کشور را به سوی تحقق عدالت اجتماعی و اقتصادی و پیش‌رَوی انقلاب ملّی دموکراتیک تغییر دهد. با رسیدن راماپوسا به مقام ریاست‌جمهوری آفریقای جنوبی، بخت پیروزی کنگرهٔ ملّی آفریقا در انتخابات سراسری سال آیندهٔ میلادی (۲۰۱۹) بسیار بیشتر شد. اگر زوما در قدرت باقی می‌ماند، کنگرهٔ ملّی آفریقا بخت بسیار کمتری برای پیروزی می‌داشت.

 راماپوسا در دههٔ ۱۹۸۰/۱۳۶۰ نقش برجسته‌ای در شکل‌گیری کنفدراسیون اتحادیهٔ کارگری «کوساتو» و تقویت و گسترش فعالیت و نفوذ اتحادیه‌های کارگری و به‌ویژه اتحادیهٔ کارگران معدن داشته است. پس از پایان یافتن دورهٔ آپارتاید و آغاز فعالیت آزادانهٔ مجدد کنگرهٔ ملّی آفریقا، راماپوسا دبیرکل این کنگره شد که پس از مقام رهبر کنگره- نلسون ماندلا- نفر دوّم آن سازمان محسوب می‌شد. راماپوسا پس از آنکه در رقابت برای ریاست‌جمهوری در سال ۱۳۷۶ از تابو امبکی شکست خورد، چندین سال از سیاست و قدرت دولتی کناره گرفت تا اینکه در بهار ۱۳۹۳ دوباره در مقام معاون جاکوب زوما به صحنهٔ‌ سیاست بازگشت و همان‌طور که پیشتر گفته شد، در کنفرانس سراسری کنگرهٔ ملّی آفریقا در دسامبر گذشته

 (۲۷ آذر) برای انتخاب صدر کنگرهٔ ملّی، در مقابل نامزد مورد نظر زوما پیروز شود.

راماپوسا قول داده است که دولت آفریقای جنوبی را از فساد و آلودگی‌های مالی پاک خواهد کرد و از همین حالا برای کوتاه کردن دست خانوادهٔ گوپتا از منابع و ثروت‌های کشور درحال برنامه‌ریزی است.

 انتظار می‌رود که او در هیئت دولت نیز تغییرهایی چشمگیر بدهد و وزیرانی را که متهم به فساد مالی و سوءمدیریت هستند کنار بگذارد. کوساتو نیز بر تحقق خواست‌های خود در دورهٔ ریاست‌جمهوری راماپوسا تأکید کرده است، از جمله در مورد ایجاد یک میلیون فرصت شغلی دریک سال آینده، پایان دادن به فساد مالی شرکت‌های بزرگ و خصوصی‌سازی و کنارگذاشتن وزیرانی که آلت دست شرکت‌های بزرگ‌اند. کوساتو در بیانیه‌ای که منتشر کرد، هشدار داد که الآن وقت تبریک گفتن به یکدیگر و تشکر از یکدیگر نیست. «الآن وقت تنبلی نیست و باید برای بیکاری چاره‌ای یافت. کوساتو از دولت جدید توقع دارد که به بحران اقتصادی موجود که کارگران و خانواده‌هایشان را به ورطهٔ فقر کشانده و بیکاری را افزایش داده است، توجه اکید داشته باشد.»

موفقیت کنگرهٔ ملّی آفریقا در ادارهٔ کشور تا حدّ زیادی بستگی دارد به آمادگی راماپوسا در شرکت دادن مؤثر دو عضو دیگر ائتلاف انقلابی (یعنی حزب کمونیست و کوساتو)  و نیز جامعهٔ مدنی در ادارهٔ امور کشور و تقویت این ائتلاف برای دستیابی به هدف‌های منشور آزادی کنگرهٔ ملّی آفریقا. در سال‌های اخیر، محبوبیت کنگرهٔ‌ ملّی آفریقا به‌شدّت آسیب دیده است و اکنون راماپوسا وظیفهٔ ترمیم این وضعیت و تقویت ائتلاف سه‌گانه را به عهده دارد.

سیریل راماپوسا در روز جمعه ۲۷ بهمن ماه در نخستین سخنرانی خود در مقام ریاست ‌جمهوری خطاب به مردم آفریقای جنوبی، ضمن یادکرد از نلسون ماندلا، قول داد که رشد اقتصادی را بازیابی کند، با فساد مبارزه کند و برای رفع نابرابری گسترده در آفریقای جنوبی بکوشد.

 در این سخنرانی، که رئیس‌جمهورهای پیشین تابو امبکی و دوکلرک نیز حاضر بودند، رئیس‌جمهور تازهٔ کشور گفت: «ما صرفاً به گذشته افتخار نمی‌کنیم، بلکه به کارِ ساختن آینده هم می‌پردازیم. آفریقای جنوبی به همهٔ کسانی تعلق دارد که در آن زندگی می‌کنند. ما کشوری نوین بنا خواهیم کرد و با بی‌عدالتی‌های گذشته و نابرابری‌های کنونی مقابله خواهیم کرد.»

او در سخنان خود از مردم آفریقای جنوبی برای بردباری در این دورهٔ گذار سیاسی تشکر کرد و گفت: «ما وضعیت فساد کنونی در نهادهای دولتی را کاملاً تغییر خواهیم داد.... ما مصمّم به ساختن جامعه‌ای هستیم که با شایستگی و صداقت تعریف می‌شود و غارت منابع عمومی و دستبرد جنایتکاران شرکتی به اندوخته‌های مردم عادی را تحمل نمی‌کند»

نیروهای ترقی‌خواه جهان رخدادهای این کشور آفریقایی را با امید و نگرانی دنبال می‌کنند و امیدوارند که مردم آفریقای جنوبی و نیروهای ترقی‌خواه آن با اتکا به نظام و روندی دموکراتیک و مردمی و با بهره‌گیری مؤثر و سودمند از آن، بتوانند بر بحران‌های پیش آمده غلبه کنند و تغییر و تحوّل‌های بنیادی به سود زحمتکشان را در مسیری مناسب به پیش برند. روند فعالیت حزبی و سازوکار کنار گذاشتن زوما بر پایهٔ رأی‌گیری، استعفای زوما زیر فشار حزب‌های سیاسی و عموم مردم، و ایجاد تغییر سیاسی در روندی مسالمت‌آمیز و مدنی، حاوی درس‌های خوبی برای همهٔ فعالان سیاسی است.

به نقل از «نامه مردم» شماره ۱۰۴۵، ۳۰ بهمن (دلو) ماه ۱۳۹۶