جهان ما چگونه بود و چه شد
جهان ما چگونه بود و چه شد
بمناسبت
هفتادمین سالگرد تشکیل شورای همیاری اقتصادی
(Valentin Katasonov)
پروفسور، دکتر علوم
اقتصاد، مدیر مرکز مطالعات اقتصادی «شاراپوف» روسیه، مشاور اقتصادی اسبق دبیر کل
سازمان ملل متحد، پژوهشگر مسائل پشت صحن
برگردان: ا.م. شیری
ارمغان ارتش اتحاد شوروی
به خلقهای اروپای مرکزی و شرقی چه بود؟
تقریبا همه روزه ما شاهد
تحریف بی‌شرمانه تاریخ هستیم. تازه‌ترین نمونه آن: وزارت امور خارجی بلغارستان از روسیه خواست تا از «ادعای تاریخی
مشکوک» در خصوص اینکه در نتیجه جنگ اتحاد شوروی علیه آلمان هیتلری اروپا آزاد شد،
حمایت نکند. در بیانیه وزارت امور خارجی بلغارستان گفته می‌شود: «ارتش
اتحاد شوروی نیم قرن سرکوب و توسعه اقتصادی ناهنجار به خلقهای اروپای مرکزی و شرقی
تحمیل کرد».
جا دارد برای بلغارستان
سابقا متحد هیتلر (بلغارستان تا تاریخ ۲ سپتامبر سال ١۹۴۴ در جبهه آلمان فاشیست بر علیه اتحاد شوروی جنگید) یک واقعیت را یادآوری کنیم. مثلا، شورای همیاری اقتصادی را که از زمان تشکیل
آن تا امسال ۷٠ سال می‌گذرد.
از تاریخ ۵ تا ۸ ژانویه سال ١۹۴۹ نشست اقتصادی بسته،
مرکب از نمایندگان آلبانی، بلغارستان، مجارستان، لهستان، رومانی، اتحاد
شوروی و چکوسلاواکی برگزار شد و در آن تصمیم دایر به تشکیل شورای
همیاری اقتصادی اتخاذ گردید. کشورهای شرکت‌کننده در نشست (غیر ازآلبانی)
در ١۸ ژانویه در خصوص تأسیس شورا تفاهنامه امضاء کردند. آلبانی پس ار یک ماه
بعضویت شورا درآمد و در ادامه، کشورهای آلمان دمکراتیک در ماه سپتامبر ١۹۵٠، جمهوری خلق مغولستان در ماه ژوئن سال ١۹۶۲، کوبا در ماه ژوئیه سال ١۹۷۲ به شورای همیاری اقتصادی پیوستند. ویتنام نیز در سال ١۹۷۸ به شورا ملحق شد. آلبانی از سال ١۹۶١ در جلسات شورای همیاری
اقتصادی شرکت نکرد.
به این ترتیب از سال ١۹۷۸ تا ١۹۹١ که شورا به موجودیت
خود خاتمه داد، ١٠ کشور عضو آن بودند. جمهوری سوسیالیستی فدراتیو یوگسلاوی از سال
١۹۶۴ عضو ناظر آن بود.
لازم به ذکر است، که
شورای همیاری اقتصادی در جهت همگرایی اقتصادی کشورهای سوسیالیستی پیش از نخستین
جوانه‌های همگرایی در کشورهای اروپای غربی پدید آمد.
اولویت اصلی فعالیت‌های
شورای همیاری اقتصادی در ابتدا توسعه تجارت متقابل بود. بخش‌های دیگر مانند،
همکاریهای علمی- فنی و تولیدی، مناسبات ارزی- اعتباری، تبادل تجارب اقتصادی،
تبیین سیاست مشترک در رابطه با کشورهای غیر عضو شورا، تدوین معیار‌ها و هنجارهای
مشترک در اولویت‌های بعدی بودند.
شورای همیاری اقتصادی در
دورۀ بیش از چهار دهه موجودیت خود چند مرحلۀ مختلف توسعه را پشت سر گذاشت. تا سال
١۹۶٠ این شورا وضعیت یک نهاد مشورتی داشت. سپس شورای همیاری اقتصادی به یک سازمان
اقتصادی بین‌المللی تمام‌عیار تبدیل گردید. در ماه اگتبر سال ١۹۶٣ در چهارچوب شورای
همیاری اقتصادی، بانک بین‌المللی همیاری اقتصادی بمنظور کمک به
توسعه بازرگانی خارجی کشورهای عضو و تسویه حساب‌های چندجانبه با ارز فرامرزی تأسیس
شد. از اول ژانویه سال ١۹۶۴ بانک بین‌المللی همیاری اقتصادی شروع به نشر روبل قابل تبدیل کرد. گردش روبل
قابل تبدیل بمعنای امتناع از واحد پول ملی نبود (بر خلاف آنچه که انتشار یورو
جایگزین پول ملی در اکثریت کشورهای اتحادیه اروپا گردید). در اول ژانویه سال ١۹۷٠ کشورهای عضو شورای
همیاری اقتصادی با هدف تأمین اعتبارات بلندمدت و کوتاه‌مدت برای اجرای پروژه‌های
بزرگ بین‌المللی، بانک بین‌المللی سرمایه‌گذاری را تأسیس کردند.
در سال ١۹۷١ کشورهای عضو شورای
همیاری اقتصادی برنامه جامع همبستگی اقتصاد سوسیالیستی را تدوین کردند. شکل عالی
همگرایی اقتصادی شامل همیاری‌های تولیدی و تخصصی کردن، همکاریهای علمی- صنعتی،
همآهنگی برنامه‌های توسعه اقتصادی، فعالیت‌های سرمایه‌گذاری مشترک، بعنوان هدف
اصلی معین شد. در سال‌های ١۹۷۲- ١۹۷۴ سازمان‌های بین‌المللی «اینترالکترو»، انجمن اقتصادی «اینتر‌اتم‌انرژی»،
«اینترتکستیل‌ماش»، «اینترخیم‌والاکنو»، «اینتراتم‌اینسترومنت» تشکیل گردید. با
این حال، کشورهای عضو شورای همیاری اقتصادی برای مشارکت یا عدم مشارکت در این یا
آن پروژه و برنامه، مستقلانه تصمیم می‌گرفتند.
تأثیر شورای همیاری
اقتصادی در اوایل سال‌های ١۹۷٠ بتدریج از محدوده گروه ده کشور عضو شورای همیاری خارج می‌شود. تماس‌ها میان شورای
همیاری اقتصادی و جامعه اقتصادی اروپا برقرار می‌گردد. در ماه اکتبر
سال ١۹۷۴ این شورا وضعیت ناظر در سازمان ملل متحد کسب می‌کند. کشورهای خارج از اردوگاه
سوسیالیستی و اغلب هزاران کیلومتر دورتر از اتحاد شوروی و اروپای شرقی به شورای
همیاری اقتصادی علاقه‌مندی نشان می‌دادند. شورای همیاری اقتصادی به آنها پیشنهاد
می‌کرد تا بعنوان ناظر در پروژه‌های خود مشارکت نمایند. جمهوری خلق
چین تا سال ١۹۶١ از چنین وضعیتی برخوردار بود، جمهوری دموکراتیک خلق کره از سال ١۹۵۶ این وضعیت را کسب کرد.
فرانسه در سال ١۹۷٣ وضعیت ناظر در شورای همیاری بدست آورد. در ادامه، کشورهای مکزیک (سال ١۹۷۵)، عراق (سال ١۹۷۵)، آنگولا (سال ١۹۷۶)، نیکاراگوئه (سال ١۹۷۴)، موزامبیک (سال ١۹۸۵) بعنوان ناظر به شورای
همیاری اقتصادی پیوستند. کشورهای افغانستان، جمهوری دموکراتیک خلق یمن، لائوس و
اتیوپی بلافاصله به اعضای ناظر شورای همیاری اقتصادی اضافه شدند.
شورای همیاری اقتصادی یک
آهن‌ربای بسیار قوی بود که کشورهای دارای ساختار اجتماعی- اقتصادی مختلف را بسوی
جذب می‌کرد. ضمنا، خط مشی هم‌تراز کردن سطح توسعه اقتصادی مناطق مختلف اصل سیاست
اقتصادی اتحاد شوروی را تشکیل میداد. مسکو این اصل را در سطح شورای همیاری
اقتصادی رعایت می‌کرد، وهمین اصل در این گروه همگرا به اجرا گذاشته شد.
می‌توان اوضاع اقتصادی
اروپای شرقی در سال ١۹٣۸ (آخرین سال قبل از شروع جنگ) را با وضعیت آنها در سال ١۹۷٠ مقایسه کرد. در این مدت سهم کشورهای اروپای شرقی در تولیدات صنعتی جهان از ۶و۶ دهم درصد تا ۸ و ۶ دهم درصد افزایش یافت. و سهم بلغارستان شش برابر اضافه شد- از ١دهم درصد تا ۶ دهم درصد!
اتحاد شوروی یاری‌دهنده
اصلی کشورهای عضو شورای همیاری اقتصادی بود. وام‌های گلان به کشورهای دیگر میداد،
اغلب بدهی‌ها را (پاک می‌کرد) می‌بخشید. چشم‌پوشی از اخذ غرامت از آلمان شرقی که
می‌بایست بر اساس تصمیمات کنفرانس‌های یالتا و پوتسدام پرداخت نماید، بزرگترین
بخشش بدهی از طرف مسکو بود. تا هنگام ورود جمهوری دموکراتیک آلمان به شورای همیاری
اقتصادی مبلغ غرامت قابل پرداخت آن به ۶ میلیارد و ٣۴٠ هزار دلار بالغ می‌شد.
بنا به درخواست جمهوری دموکراتیک آلمان، استالین تصمیم گرفت آن مبلغ را به نصف
کاهش دهد و مهلت پرداخت به ١۵ سال افزایش یابد. در سال ١۹۵٣ پرداخت غرامت بطور کلی منتفی شد. مبلغ باقی‌مانده از تعهد آلمان دموکراتیک
تا آن لحظه