محمد الله وطندوست

          دورۀ تیموریان هرات یکی از با عظمت ترین و درخشان ترین دورۀ تاریخ کشور محبوب ما افغانستان محسوب می گردد که متأسفانه در تاریخ های رسمی و سرکاری کمتر مورد توجه قرار گرفته است. بنابر تسلط ذهنیت قبیلوی در دربارهای گذشته متأسفانه دورۀ تیموری ها مورد پژوهش و بررسی قرار نگرفته، امروز نیز برای روشن شدن این دوره کمتر توجه مبذول می گردد.

           بجای پرداختن به این دورۀ مشعشع که آن را رنسانس شرق می نامند، بیشتر به دورۀ افسانوی آریایی می پردازیم و یا تاریخ معاصر کشور را که جز جنگ های برادرکشی برادران سدوزایی و محمد زایی و کرنش در برابر استعمار انگلیس و عقبمانی وحشتناک از کاروان تمدن دستاوردی ندارد، برجسته می سازیم. درحالیکه دورۀ تیموریان هرات از نگاه رشد فرهنگ، ادب، علم و صنعت با هیچ دوره یی قابل قیاس نبوده، بقایای تمدن تیموریان هرات تا امروز نیز باعث شهرت کشور ما گردیده است.
         پژوهش همه جانبۀ این دوره فرصت کافی لازم دارد که در آینده علاقه مندان این دوره به آن خواهند پرداخت. درین یادداشت کوشش شده تا معلومات مختصر در مورد کتابخانه های این دوره خدمت خواننده گان تقدیم گردد تا مدخلی باشد بمنظور بررسی تمدن تیموریان هرات.
         با جلوس شاهرخ میرزا در اریکه سلطنت، نویسنده گان، شعرا، ادبا و هنرمندان از هر گوشه و کنار به هرات رو آوردند و مرکز تمدن تیموری از سمرقند که به همت امیر تیمور گورگانی به عروس شهر ها و جایگاه دانشمندان و صنعتگران و هنرمندان تبدیل شده بود به هرات انتقال یافت. هرات با وجود تحمل تخریب حمله چنگیز در مدت بیشتر از صد سال مرکز علم و هنر باقی ماند. شاهان فرهیخته تیموری همچون میرزا شاهرخ، بایسنغرمرزا و سلطان حسین میرزا بایقرا به تشویق مادی و معنوی هنرمندان و دانشمندان می پرداختند و زمینۀ آفرینش علمی و هنری را برای شاعران، نویسنده گان، مورخان ، خطاطان، نقاشان و موسیقی دانان و آوازخوانان مساعد می نمودند. مخصوصا وزیر دانشمند و فرهیخته دوره ی تیموریان امیرعلیشیر نوایی که خود دانشمند، شاعر،خطاط و موسیقی دان برجسته یی بود و در قطار چهره های درخشان ادبیات شرق هشتمین ستاره ادبیات شناخته شده است و همچون فردوسی، مولانا، حافظ ، سعدی، جامی، نظامی، بیدل از شهرت جهانی برخوردار است، در تشویق و ترغیب دانشمندان و هنرمندان نقش برجسته یی ایفا نموده است که هیچگاه از حافظه تاریخ زدوده نمی شود.
          تیموریان چنان شیفتۀ کتاب و کتابخانه بودند که کتاب دوستان فرانسه و ایتالیا با همه شهرت به پایۀ آنها نمی رسیدند. کتابخانه های این دوره صرف مرجع جمع آوری کتاب ها نبوده؛ بلکه بهترین کتاب ها در این کتابخانه ها ایجاد شده اند. نویسنده گان، شعرا، ادبا و هنرمندان در کتابخانه ها وظیفه درخور پیدا می کردند و در منیاتوری، جلد سازی، تذهیب و دیگر صنایع مصروف بودند و از بودجه کتابخانه معاش دریافت می داشتند.
          گرچه تعداد کتابخانه های شهر هرات در دورۀ تیموریان دقیقاً معلوم نیست؛ اما می گویند که هر مدرسه و خانقاه دارای کتابخانه یی در خور توجه بوده است. چون تعداد مدرسه ها و خانقاه ها را ۳۵۰ مدرسه و خانقاه معرفی نموده اند، تعداد کتابخانه ها هم در همین حدود تخمین می گردد. اما مهمترین کتابخانه های دوره تیموریان از این قرار اند:
          کتابخانه بایسنغر میرزا، این کتابخانه به امر شاهرخ اعمار شده بود که از نگاه زیبایی و عظمت چنان تعمیری تا آن وقت کمتر دیده شده بود. ریاست کتابخانه بایسنغر میرزا را جعفر تبریزی خطاط و هنرمند چیره دست آن روزگار به عهده داشت. در این کتابخانه عده زیادی از هنرمندان در منیاتوری، تذهیب، جلد سازی و غیره صنایع مصروف بودند و از بودجه کتابخنه معاش دریافت می داشتند.
          کتابخانه مدرسه غیاثیه ، خواجه غیاث الدین که یکی از وزرای مشهور شاهرخ میرزا بود بر علاوه یک عده مدارس و کتابخانه ها، کتابخانه غیاثیه را در شهر هرات تاسیس کرد که از شهرت بزرگی برخوردار بود و مرجع مهمی برای دانش پژوهان محسوب می گردید.
          کتابخانه مدرسه گوهرشاد بیگم ، این ملکه هنر پرور و دانشمند بر علاوه کار های متعدد دیگر در عرصه فرهنگ، کتابخانه بزرگی را در شمال هرات از خود به یادگار گذاشته بود که از شهرت عظیمی برخوردار بود.
         کتابخانه مدرسه شاهرخیه، در تعمیر بی نهایت زیبا و با عظمت در شهرهرات تاسیس گردیده بود و عدۀ زیادی از تشنه گان علم و فرهنگ را از چشمه دانش سیراب می نمود.
          کتابخانه مدرسه خواجه کمال الدین حسین، خواجه کمال الدین حسین که منصب صدارت را داشت درغرب مسجد جامع هرات کتابخانه بزرگ و مدرسه یی اعمار نموده بود.
          کتابخانه مدرسه نظامیه هرات، نظام الملک وزیر دوره سلجوقیان در شهرهای بزرگ خراسان مدارس و کتابخانه ها بنام نظامیه پی ریزی نموده بود. از آن جمله نظامیه هرات تا زمان جامی فعال بود که جامی نیز دراین مدرسه تربیت یافته است. امیرعلیشیرنوایی عمارت این مدرسه را تعمیر ودر کتابخانه آن کتاب های علمی و ادبی جمع آوری و بدسترس استفاده علماء قرار داد.
          کتابخانه الغ بیک ، در پهلوی رصد خانه این کتابخانه اعمار گردیده بود. الغ بیک با علمای دیگر به تنظیم و ترتیب زیج جدید همت گماشت و آن را جایگزین زیج ایلخانی کرد. 
          کتابخانه سلطان حسین بایقرا،  کتابخانه او به کتابخانه همایونی شهرت داشت. اساس این کتابخانه در زمان شاهرخ پی ریزی شده بود. اما به اثر توجه سلطان حسین بایقرا این کتابخانه انکشاف زیاد نمود و ریاست این کتابخانه به هنرمند توانا و جاودان نام کمال الدین بهزاد سپرده شد.
          کتابخانه شیخ رضی الدین، از برکت کتب تاریخی این کتابخانه ، روضه حضرت علی کرم الله وجهه در بلخ کشف وعمارت با شکوه روضه به همت امیرعلیشیرنوایی احداث گردید.
          کتابخانه امیر علیشیر نوایی، امیرعلیشیرنوایی از نوادر دوران بوده در علم پروری و هنر دوستی بی همتا است. کتابخانه او نیز یکی از بزرگترین و مشهورترین کتابخانه های هرات محسوب می گردید.
          کتابخانه مدرسه بدیعیه، بدیع الزمان میرزا فرزند سلطان حسین بایقرا در جوانمردی، علوهمت و سجایای نیک سرآمد روزگار بوده با تاسیس کتابخانه نام خود را در زمره شخصیت های علم پرور ثبت تاریخ نموده است.
          کتابخانه مدرسه اخلاصیه ، از آثار احداث شده توسط امیرعلیشیر نوایی است. 
          کتابخانه مدرسه جامی ، مولانا عبدالرحمن جامی که یکی از چهره های درخشان ادبیات شرق محسوب می گردد در هشتاد و یک سال عمر پر بار خود به تدریس و رهنمایی طالبان علم و معرفت پرداخته، مدرسه و کتابخانه ی او از شهرت عظیمی برخوردار بود.
          کتابخانه مدرسه چهار منار،  این مدرسه و کتابخانه را بیگه سلطان بیگیم، زوجهۀ سلطان حسین میرزا، مادر بدیع الزمان بنیان نهاده است.
          کتابخانه مدرسه فصیحیه، این مدرسه را فصیح الدین محمد نظامی اعمار نموده است. وی مدرس بزرگی بود که در چندین مدرسه تدریس می کرد. در مدرسه خود کتابخانه بزرگی را ایجاد نموده بود.
          کتابخانه مدرسه محله طفلکان ، وجه تسمیه آن مدفون بودن تعدادی از اطفال در محوطه این مدرسه بوده است.
          کتابخانه مدرسه جلال الدین فرنخودی ، خواجه جلال الدین قاسم فرنخودی از رجال و شخصیت های سیاسی و از زمره وزرای سلطان حسین میرزا بایقرا بوده، کتابخانه مدرسه او نیز از شهرت بزرگ برخوردار بود. 
          کتابخانه مدرسه گارزگاه ، در جوار مزار خواجه عبدالله انصاری موقعیت داشته، امیرعلیشیرنوایی که بعد از 56سال عزلت گزینی را به امور سیاسی رحجان داده بود، در تدریس به این مدرسه پرداخت و کتابخانه آن را نیز رونق بخشید.
          کتابخانه مدرسه سرپل انجیل، در سرپل انجیل مسجد و مدرسه یی به همت امیرعلیشیر نوایی اعمار و کتابخانه مجهزی ایجاد گردیده بود.
          کتابخانه مدرسه غیاث الدین محمد باغبان، این بزرگ مرد از معاریف هرات بوده خوند میر در تاریخ خود از وی به نیکویی یاد کرده است. کتابخانه و مدرسه وی در زمان خودش از شهرت خوبی برخوردار بود.
          کتابخانه امیر علی جلایر، امیر علی جلایر نیز از دانشمندان بنام دوره سلطنت سلطان میرزا بایقرا بوده، امور کتابداری کتابخانه وی به درویش علی سپرده شده بود.
          کتابخانه سلطنتی، سلطان حسین میرزا بایقرا لایق ترین معماران،صنعتگران و هنرمندان را به ساختن مدرسه و خانقاهی بنام مدرسه و خانقاه سلطانی توظیف نمود و در جوار مدرسه محلی را برای قبر خود نیز تعیين کرد. سنگ هفت قلم که نمونه بارز در هنر حجاری است بالای قبر او آماده شد؛ اما پسرش آن سنگ را ازآن خود کرد و پیش از پدر دارفانی را وداع گفت. کتابخانه سلطنتی، که در جوار مدرسه خانقاه موقعیت داشت، یکی از بزرگترین کتابخانه های آن زمان محسوب می گردید. 
          کتابخانه فریدون حسن میرزا ، این کتابخانه توسط فریدون حسن میرزا فرزند سلطان حسین میرزا بایقرا که شهزاده یی شجاع، علم دوست و فرهنگ پرور بود، اعمار گردیده، در کتابخانه او  بهترین نقاشان، خوش نویسان و هنرمندان گرد هم آمده بودند.
          کتابخانه فخری هروی ، فخری هروی که مترجم مجالس النفایس امیرعلیشیر نوایی است، کتابخانه یی بنام خود داشته که از شهرت خوبی برخوردار بوده است. 
          کتابخانه مدرسه خواجه افضل الدین، او که از وزرا و بزرگان دربار سلطان حسین میرزا بایقرا محسوب می گردید، کتابخانۀ بزرگی را تاسیس کرده بود.
          کتابخانه مدرسه سلطان ابراهیم میرزا، سلطان ابراهیم میرزا نواده بایسنغر میرزا یکی از شاهان تیموریست، کتابخانه بزرگ و مشهوری را بنیان گذاشته بود.
          کتابخانه مدرسه خواجه اسمع