سیدداوودمصباح

‏يکشنبه‏، 27‏ مارس‏ 2022

گذرگاه خطرناک تاریخ

قسمت بیست و هشتم

آغاز قرن بیستم با سه مؤلفه ای پیش بینی ناشده میلیتاریسم، فاشیسم و کمونیسم رقم خورد وانتقال قدرت جهانی امپراتوری انگلیس به امریکا با فروپاشی امپراتوری عثمانی و ظهوروزوال فاشیسم در آلمان و پیروزی انقلاب سوسیالیستی در روسیه همراه گردید.

تا اواخر قرن نوزدهم کشورهای اروپایی چون انگلس، پرتغال، فرانسه و آلمان برسرتقسیم مستعمرات در آسیا و افریقا با هم درجنگ و صلح و زدوخورد بودند. بریتانیا که به امپراتوری استعماردرجهان قرارگرفته بود، ازسلطه ی دیگررقیب ها در اروپا دغدغه خاطرداشت وبا استفاده ازهرامکانی ازقدرتمند شدن آنها جلوگیری می کرد.

«ایناسیون رامونه» استاد دردانشگاه فرانسه وسردبیرروزنامه « لومونددپلماتیک» درکتاب «پنج قرن استعمار» خود می نویسد:

« استعمار از قرن پانزدهم شروع می شود ودرنیمه دوم قرن بیستم پیان می گیرد. درنقطه اوج آن درحدود سال 1938 اروپای استعمارگر نفوذخود را به بیش ازچهل درصد مناطق قابل سکونت کره ی زمین گسترش داده است. انگلستان و فرانسه به تنهایی در شروع جنگ جهانی دوم 85 درصد مناطق تحت استعماردر آمده را در اختیار داشتند.»

دریک قسمت دیگرمی نویسد:« سرانجام فتح امریکا نابودی « سرخ پوستان امریکا» از طریق یک نسل کشی بود ودرین راستا پیروان مذهب از خود می پرسیدند که آیا جنگیدن با سرخ پوستان وتحت انقیاد در آوردن وبرده کردن آن ها عادلانه است؟ برخی از آنها می گویند؛ آری، چون  خدا موجوداتی را ذلیل تر خلق کرده واین موجودات می باید جزای گناهان ، عیوب لامذهبی وتوحش خود را ببینند.»

پروفیسور« ایناسیورامونه» در ادامه اعمال استعمارگران فرانسوی ها درموقع اشغال الجزایر طورنمونه از مجموع جنایات استعمارگران چنین می نویسد :

« فرانسه که در سال 1830م اقدام به تسخیر الجزایر می کند درجنایت به عنوان مثال، «دکتورهوگو» «درآنچه مشاهده شد» می نویسد:

« جنرال لیف لو»:« دیشب ۱۶اکتوبر۱۸۵۲ به من گفت: درجریان شبیخون در « راضیا» کم نبود مواردی که سربازان کودکان را از پنجره هاپرتاب می کردندوسربازان دیگردر پایین ساختمان ها آن هارا روی نوک سر نیزه های شان می گرفتند. آن ها گوشواره های زنان را همراه گوش های شان می دریندند، انگشتان پاها و دست های شان را برای تصاحب حلقه ها می بریدند.»(1)

این چنین رفتارهای ضد انسانی و توحش استعمارگران هرگزازگذشته سیاه ضد بشری آنان پاک نمی شود .و اکنون نیزاین توحش واعمال ضد بشری اروپای متمدن (!) به اشکال دیگر خود را نشان می دهد. استعمارگران، کشورومردمان سرزمین های مستعمره را بردگان خود می دانستند.

 مثلاً چرچیل در پارلمان بریتانیا چنین می گوید:

« حلقه ارزشمندی در زنجیره ارتباط امپراتوری { بریتانیا } پدید خواهد آمد ومسیری کوتاه تربه سوی هند ، آسترلیا وزیلاند نو، البته ماجراجویی هزینه بری است که تا پیش از پایان این هفته جزء تعهدات ما در خواهد آمد وپس از آن، چند«ملت کوچک» دیگربه شمار  بردگان ما افزوده خواهد شد .»(2)

ازجمله رخ داد های نیمه اول قرن بیستم:

اولین طرح هواپیما:

جورج کيلی George Clayey ( ۲۷ دسامبر ۱۷۷۳ – ۱۵ دسامبر ۱۸۵۷)

ملیت: ایرلندی و شهروند بریتانیا، رشته علمی، هوانوردی، آیرودینامیک، مکانیک پرواز و مهندسی هوا فضا طراحی نخستین گلابدرانسانی موفق و شناسایی چهار نیروی آیرودینامیک درپرواز: شامل وزن، نیروی برآر، نیروی پساروخمیدگی بال وبدنه از جلو به عقب و یافتن دانش پایه در طراحی هواپیما های امروزی.

برادران رایت، ارویل ( 19 اپریل 1871ـ  30جون 1948 )، ویلبر رایت ( 16 اپریل 1867 – 30می 1912) دوبرادر امریکاییاز اوهایو. اختراع اولین هواپیمایقابل کنترول موتوردارو سنگین تر در تاریخ 17 دسامبر 1903م

ـ  کشتار حمیدیه: (1894– 1896) نیروی عبدالحمید دوم به فرماندهی ژنرال ذکی پاشا علیه ساکنین ارمنی و آشوری ارمنستان غربی انجام گرفت دوصد هزار کشته و یک صد هزار نفر تلف شده از بیخانمان شدن و سرما و گرسنگی و پنجا هزارکودک یتیم وعلاوه برکشته شدن بیست و پنج هزار آشوری در دیار بکرو همچنان قتل عام آدانا در 14 اپریل 1909 به مدت ده روز برای تصفیه شهر ادانا از وجود آرمنی و اشوری توسط نیروی اعزامی سلطان عیدالحمید دوم . کشته شدگان ارمنی سی هزارتن و 1300 نفر آشوری.

ـ آنفلونزای اسپانیایی جان 25میلیون انسان را بین سالهای 1918- 1919  گرفت.

ـ جنگ روسیه و جاپان (1904– 1905) این جنگ در منچوری شبه جزیره کره رخ داد.

- در سال 1904 گروهی از افراد دوقوم ناما و هیررو با شورش علیه استعمارگران آلمانی بیش از صد هزارانسان از انان کشته و گروه گروه مردم را به اردگاه کار اجباری بردند.

ـ  در 1905انقلاب روسیه رخ داد .                                                                                ـ  جنگ عثمانی و ایتالیا (که درایتالیا به عنوان جنگ لیبی و در ترکیه به نام جنگ طرابلیس شناخته

می شود) از 29 سپتامبر1911 تا اکتوبر 1912 دوام کرد.

ـ  جنگ های بالکان: روز 8 اکتوبر 1912 در جنوب شرقی اروپا رخ داد. کشورهای بلغارستان یونان، مونته نگرو و صربستان به امپراتوری عثمانی حمله کردند و به پنج قرن حاکمیت عثمانی در بالکان با پیمان لندن پایان دادند .

ـ 1914 آغاز جنگ جهانی اول: (28جولای 1914– 11نوامبر 1918) درین جنگ برای بخستین بار از سلاح های شیمیایی استفاده و به گونه انبوه مناطق غیرنظامی بمباران هوایی شد. تلفات در مدت چهارسال ادامه جنگ 10میلیون کشته بر جای گذاشت. نتیجه ، انحلال امپراتوری عثمانی وکشوری تنها به نام تر کیه شناخته شد. با فروپاشی امپراتوری اتریش – مجارستان در اروپای مرکزی کشورهای چکسلواکی و یوگسلاوی پدید آمد و یک بار دیگر جهان به مناطق منافع کشورهای انگلستان و امریکا وفرانسه تقسیم شد.

ـ  انقلاب کبیر سوسیالیستی اکتوبر در 1917م.

ـ  1922 تشکیل اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی از اتحاد 15 جمهوری فدرال در اتحاد شوروی.

ـ قحطی بزرگ ایران ( 1917- 1919 م/1296-1298خ)

ـ  رکود بزرگ اقتصادی ایالات متحده امریکا در 1929م. از تاریخ 4 سپتامبر 1929 شروع گردید و در تاریخ 19 اکتوبر1929 که سه شنبه سیاه نام گرفت، بورس امریکا سقوط کرد و خبر آن در جهان پیچید . تا سال 1933 نرخ بیکاری به حدود 25 در صد افزایش یافت.

ـ 1938 اتم شکافته شد.

ـ  1939 جنگ دوم جهانی آغاز شد. 1945 (ششم اگست) از بمب هسته ای استفاده شد.

ـ در 1945سازمان ملل متحد تأسیس شد ودر 1948 اعلامیه ی جهانی حقوق بشربه تصویب رسید.

در باره ای همه عناوین ذکر شده کتاب ها نگاشته شده که تفصیل آن در این نوشته زاید است. تنها آنچه که کمتردر باره ی آن نوشته شده ، قحطی بزرگ ایران است که در این بخش کمی روی آن مکس باید گردد ، گرچه در این باره دانشمند ایرانی دکتور محمد قلی مجد کتاب مفصل نگاشته است که برای همه قابل دسترس است . با آن هم بطور اختصار و بسیار فشرده تذکر داده می شود:

قحطی بزرگ ایران:

قحطی بزرگ ایران در فاصله بین سال های 1296 – 1298خ برابر به 1717 – 1919م رخ داد خشکسالی از 1914 با کم شدن بارندگی آغاز شده بود وروستائیان را بیم آمدن قحطی فراگرفته بود که هم زمان امراض وبا، سیا سرفه وازهمه لاعلاج تر مرض انفلوانزای اسپانوی بود که از روستائیان قربانی می گرفت. این خشکسالی چند سال پیهم رخ داد ودر سال 1917 به اوج خود رسید و مرگ و میر ناشی از گرسنگی بیش از پیش کسترش یافت.

این زمان مصادف با جنگ جهانی اول بود که علی رغم اعلام بی طرفی در جنگ از سوی حکومت ایران ( احمد شاه قاجار) انگلیس قوای نظامی خود را بسوی ایران سوق داد و قسمت غرب ایران تا نزدیک تهران را اشغال و قوای روسیه تزاری شمال ایران را در تصرف خود در آوردند.

انگلیس و روسیه به بهانه کمک رسانی به روسیه که از جمله متفقین علیه المان بود ایران را بحیث پل ارتباطی اشغال کردند. با اشغال ایران راه های ارتباطی بین شهرها و دهات قطع گردید و هیچگونه امکان انتقال گندم و برنج و حبوبات از محلات به شهرها امکان پذیرنبود.

 درین سال ها با وجود خشکسالی وحشتناک وکمبود غله (گندم و حبوبات) قوای انگلیس به خرید موادخوراکی ازسیستان و خراسان بالاترازنرخ روز(یک خروار گندم از 8 تومان به چهل تومان) پرداخت و این خرید از 1915م آغاز یافت.

در نوامبر 1915 میلادی وقتی که ذخیره غلات در جنوب شرق (سیستان و بلوچستان و خراسان) به نظامیان انگلیس فروخته شد، دیگرقحطی کامل رخ داد. گندم نواحی اطراف تهران توسط احمد شاه قاجارخریداری و ذخیره گردید وهمچنان سایر بازاریان دست به احتکارغله زدند تا جایی که انبارهای گندم دچارآفت زدگی شدید گردید و از استفاده خارج شد.

جنرال لیونل دنسترویل در پنج می 1918 درباره اقدام انگلیس درخرید غله درایران می نویسد:

 «در اثر خرید های ما قیمت غله بالا رفت ... ما محصول را 40 تومان می خریم . هر روز بسیاری می میرند و بسیاری نیز درحال کمک رسانی مرده اند. اکنون که برف ها آب شده است، مردم می روند بیرون و مثل گاو در مراتع می چرند و بسیاری ازین مردم نگون بخت در حال چریدن در مراتع مرده اند.» 1                                                                                                                        در باره قحطی بزرگ ایران بیشتر ازروایات ونوشته های خارجی می خوانیم وبد نیست چند سطری از یک ژورنالیست بریتانیا را مرورکنیم .

« مارتین هنری دانوهو» خبرنگار و افسراطلاعاتی بریتانیا درسال 1297خ /1918م ، به ایران سفر نمودواز شهروروستاهای مختلف ایران دیدن کرد و مشاهداتش رادرکتابی به عنوان « مأموریت به پریشیا » نگاشت. بطورنمونه ازقسمت آن چنین می خوانیم:

 «درآن سوی جبهه در باره اوضاع اقتصادی وخیم پریشیا( تا سال 1313خ ایران بنام پریشیا بود ) وکمبود ارزاق بسیار شنیده بودم، اما اکنون پس از روبروشدن با این واقعیت هولناک برای نخستین بارمعنی کامل آن را در می یافتم ... پشته های اجساد چروکیده مردم فلک زده، از زن ومردوکودک در معابر عمومی افتاده است، میان انگشتان سفت وخشکیده آنها علف های که از کنار جاده کنده یا ریشه های که ازمزارع درآورده ومی خواسته اندبا آن ازعذاب قحطی ومرگ ازگرسنگی کم کند، هنوزپیداست » وی به ادمه می نویسد:

« همدان شهر وحشت بود.اجساددفن ناشده وقربانیان قحطی، اعم از زن ومرد وکودک در خیابان ها و اطراف مقرهای انگلیسی ها ریخته بود ... بازماندگانی که گرسنگی آن ها را به پوست و استخوان تبدیل کرده وگیاه خوار شده اند وعلف های روی زمین را می خورند ثابت شده که تغذیه به این شکل در یک دوره کوتاه مدت ، می تواند همانند نخوردن غذا کشنده باشد زیرا باعث التهاب صفاق شده ومرگ عذاب آوروتدریجی را در پی خواهد داشت.»(3)

 آمار تلفات در مدت چهار سال قحطی در ایران:

دکترمحمدقلی مجددرکتاب خود بنام ( قحطی بزرگ) به استناد گزارش به قلم « والس اسمیت موری » در 1925 می نویسد . موری در آن زمان 1917-1918 مأمور امریکایی برای بررسی اوضاع تغذیه در ایران بود . موری می نویسد که یک سوم جمعیت ایران در اثر قحطی و بیماری تلف شده اند . موری بر اساس اسناد دپلمات های امریکا مجموع جمعیت ایران را تا سال 1914 در حدود بیست میلیون تذکر داده است . مجد می نویسد جمعیت ایران در 1919 یازده میلیون بوده بر این اساس نشان می دهد که ده میلیون ایرانی از قحطی و بیماری تلف گردیده .

 احمد کسروی می نویسد:« درسال 1297خ جنگ جهانی در میان بود و قحطی و گرانی یک سوم جان مردم را گرفت. در آن سال در تبریز آشکارا می دیدم که توانگران دست بینوایان را نمی گرفتند ووقتی خویشان وهمسایگان شان از گرسنگی می مردند، پروا نمی داشتند ومردگان از بی کفنی روی زمین

می ماندند ...»(4)

عوامل قحطی بزرگ:                                                                                                         عوامل ذیل در قحطی وبیماری های واگیر و لاعلاج آن زمان تأثیرداشته است:

1 - خرید گندم ، برنج و حبوبات توسط انگلیس برای تأمین غدایی ار تش و انتقال آن درارتش انگلیس در افریقا وهند، علاوه برآن که مواد خوراکی وغله را افسران انگلیس ازروستاهای ایران به زور مصاره می کردند. خرید غله تا آخرین مقدارممکن ازروستاهای ایران ادامه یافت. این خرید و تخلیه ایران از گندم و برنج وحبوبات یک اقدام خصمانه وعمدی انگلیس برای ازپا درآوردن این کشوربود.

2 – خرید و احتکار گندم و حبوبات توسط  احمدشاه قاجار.حتی در موقع قحطی با وجود اسرار رئیس الوزرا ، شاه ایران حاضر به فروش آن نشد و گفت به قیمت روز یعنی خروار هفتاد تومان حاضر به فروش است ووو.

3 -  احتکار گسترده غله توسط ملاکین و سود جویان بازار.

4 -  عدم کنترول بازار، نانوایی ها وخاروبار فروشی توسط حکومت.

5 -  شیوع بیماری های واگیر مثل ، وبا ، مالاریا ، انفلوانزای اسپانیایی و اعتیادفراگیربه تریاک، سوءتغذیه و گرسنگی و مرگ و میر.

6 -  هجوم روستائیان گرسنه به شهرها وحتی غارت کردن فروشگاه های مواد خوراکی .                7 -  عدم دسترسی به واردات غله از خارج وهم بسته بودن راه های عمومی داخل ایران توسط سپاه انگلیس و هم نبود وسایل حمل و نقل.

تنها مناطق تحت اداره میرزاکوچک خان جنگلی اثار و عوارض قحطی کمتر آسیب رسانید ، چون از طرف نهضت جنگل مدریت می شد.

 درگزارش های فرانسیس وایت دبیرسفارت امریکا در اپریل 1918 برابربه فروردین 1297خ که از بغداد به تهران سفر می کند در یاد داشت های خود درباره قحطی ایران از مشاهدات خود در ضمن چنین می نویسد:

« تنها محلاتی که ازقحطی کمترآسیب دید درجغرافیای حکومت میزاکوچک خان است. جنگلی ها ازاین مصیبت بخوبی مدریت کردند وکمیته های امداد و کمک رسانی تشکیل دادند. در گیلان ونواحی آن خانه و محل های را برای پناهندگان به آنجا پناه آورده بودند آماده کنند همزمان با شرایط سخت قحطی بزرگ در ایران، نهضت جنگل توانست علاوه بر کنترل قحطی در گیلان، پناهگاهی برای بسیاری از ایرانیان باشد. جنگلی‌ها مقرری مشخصی از برنج برای مردم تهران، همدان، و چند شهر و آبادی دیگر در نظر گرفته بودند. عملکرد کمیته تحت ریاست کوچک خان در خصوص مدیریت قحطی باعث شد هیئت‌های مذهبی آمریکایی حقوق بشری در رشت پول امداد را پس فرستند و بگویند به دلیل تدابیر مؤثری که جنگلی‌ها به کار گرفته‌اند به کمک ایشان نیازی نبوده‌است. همچنین پدر موری سرپرست هیئت مذکور، موفقیت جنگلی‌ها را بدین گونه ستود: جنگلی‌ها ماهانه ۱۰ هزار دلار صرف مراقبت از پناهندگان قحطی زده‌ای می‌کنند که به رشت می‌آیند . »(5)

این همه اسناد تاریخی است ازسیاست وفطرت امپریالیسم. امپرالیستهای حاکمه انگلیس در برابر تسلط خود درجهان در آن زمان المان سر راه این قدرت استعماری قد بلند کرد، استمارگران انگلیس برای دور زدن المان و تسلط آن با دشمن خود روسیه تزاری دست اتحاد داد و از ترس آن که المان در ایران تسلط نیابد علی رغم اعلام بی طرفی ایران در جنگ جهانی اول با سرعت در اشغال ایران پرداخت و ایران را بسوی قحطی سوق داد.

 دربرابرامپراتوری استعمار انگلیس، المان با پیشرفت های عظیم صنعت و تکنالوژی و کشتی سازی قرارگرفته بود. کل کشتی های تجاری المان تا سال 1870 به زحمت 64هزار تن ظرفیت داشتند و در 1901 به 900هزارتن کالا بروی52هزار کشتی مختلف با پرچم المان بندر آن را ترک کردند. المان درتولید آهن، صنایع مختلف از انگلستان پیشی گرفت وانگلیس رادر همه بخش های اقتصاد و بازرگانی و صنعت به چالش کشید. المان با ایران روابط خوب تجارتی بر قرار کرد، اما با اشغال ایران توسط انگلیس و روسیه به موانع برخورد و در زمان قحطی بزرگ ایران نتوانست از امکانات اقتصادی و بازرگانی با المان استفاده کند.

موضع افغانستان در جنگ اول جهانی:

همیشه اتحاد و اختلاف کشورها روی منافع استوار است، به مصداق این سخن که «کشورها نه دوست دایمی و نه دشمن دایمی هم اند» تا قبل ازجنگ جهانی اول انگلیس ازخلافت عثمانی حمایت می کردند و این امپراتوری را دیواری قرارداده بودند در مقابل امپراتوری روسیه تزاری . امادرصف بندی های سیاسی نظامی آغاز جنگ اول جهانی حکومت عثمانی درکنارآلمان و اتریش قرارگرفت و روسیه درکنارانگلیس. به این دسته بندی آلمان بحیث یک قدرت اقتصادی و صنعتی جدید در مقابل انگلیس به دسته بندی های جدیدی دست یازیدند.

انگلیس و روسیه برای آن که ایران از دسترس آلمان خارج گردد ، توسط قوای بریتانیا از جنوب تا دروازه های تهران و از شمال قوای روسیه تزاری ایران را اشغال کردند. محل یا موقعیت استراتیژیک دیگر افغانستان بود.

گرچه افغانستان تحت الحمایه انگلیس بود با در نظر داشت جنبش مشروطه خواهان و استقلال و آزادی خواهی که درجامعه و کف خیابان وجود داشت، انگلیس را بسیار پریشان ساخت و اتاق فکری و تحلیل گران سیاسی و نظامی انگلیس به طوردقیق متوجه بودند که اگرمردم افغانستان دست به شورش و استقلال خواهی بزنند، جنبش های استقلال و آزادی خواهی هندی با سرعت به این موج می پیوندند وموضع انگلیس را سخت به چالش می کشانند. با این درک به حکومت انگلیس اکیداً مشوره دادند که به هر قیمت و امکانی افغانستان را نگذارد که وارد جنگ شود ولو به نفع انگلیس، چون کف اجتماع به شدت ضد انگلیس است جنگ بر می گردد برای استقلال خواهی افغانستان و ضد انگلیس.

اتاق فکری آلمان نیز به این نتیجه رسیده بودند که اگر بتوانند افغانستان را وارد جنگ سازد، جنبش های آزادیبخش هند با قوت تام وارد جنگ علیه انگلیس شده واوضاع جنگ به نفع آلمان تغییر می یابد.

 دراین زمان در افغانستان نهضت استقلال وآزادی بسیار داغ بود و فقط به یک جرقه نیازبود.

امیر حبیب الله خان هم بخوبی دریافته بود که با اعلام جنگ، سلطنت خود را از دست می دهد. دراین موقع یک هیأت باصلاحیت از جانب آلمان، اتریش و عثمانی در 24اگوست 1915 از طریق هرات وارد افغانستان شد.

ترکیب این هیأت عبارت بود از: کاظم بیگ نماینده سلطان محمد پنجم خلیفه عثمانی،« اسکارفن نیدرمایر» و« اتوفن هنتیگ » نمایندگان ویلهلم دوم قیصرآلمان،«راجامهندراپرا تا ب » و عده ای از انقلابیون هندی.

هیأت بر هرجا می رسید مورد استقبال مردم قرار می گرفت و سرانجام به کابل رسید و به دستور شاه بحیث مهمان درقصربابور به انان منزل دادند. اما شاه از ترس انگلیس به آن ها بسیار دیرملاقات تعارفی در پغمان انجام داد.

شاه می دانست که مردم و نصف بیشتر در بار و خاندان های پرنفوذ چرخی، محمود طرزی وپسران امیر و مشروطه خواهان طرفدارجنگ علیه انگلیس برای استقلال و آزادی بودند. سرانجام امیر برای نجات خود افراد طرفدار خود را از محلات برای جرگه عمومی دعوت کرد.

 در اکتوبر 1915 به تعداد 540 نفرجرگه روی پيشنهاد هیأت به مشوره پرداختند که بر اساس هدایت سری امیر جرگه به بی طرفی افغانستان در جنگ رای دادند. ازاین تصویب سلطنت بریتانیا از امیر تشکر کرد و کمک های زیاد تری به وی وعده داد و بر اساس بعضی منابع ده میلیون روپیه هندی به وی دادند.

امیر برای این که دربار، پسران و سایرین را از خود راضی سازد، ظاهراً با هیأت در 24 جنوری 1916 به مذاکره پرداخت وشروطی را برای اعلام جنگ با حمایت آلمان وخلافت عثمانی مطرح کرد   1 -  تایید استقلال افغانستان.

2 -  دادن کمکی شامل صدهزار میل سلاح، 300 پایه توپ و مهمات و ده میلیون پوند پول نقد .          3 - گشودن راه ایران برای رساندن کمک از آلمان به افغانستان.

 امیر، فردای آن روزبه سیف الله خان نماینده انگلیس گفت که علی رغم امضاء معاهده با هیأت « بی طرفیم و با شما دوستیم » (6 )

امیربا این معاهده ( یک تیرو دو نشان ) راهدف گرفت. یعنی هم هیأت را به یک طوری راضی ساخت وهم به مشروطه خواهان و انقلابیون یک تسکین درد ارائه داد و از جانب دیگرانگلیس را در موقعیتی قرار داد که از سلطنت وی بیشترحمایت و پول بیشتری به امیر بپردازند .

ادامه دارد

_________________________________________

منابع : 

1 -  پروفیسورایناسیورامونه، پنج قرن استعمار، برگردان فارسی: سعیدجوادزاده امینی .

 2 -  دکتور محمد قلی مجد ، قحطی بزرگ، چاپ لندن ، 1929م .                                                3 -  مارتین هنری داناهو، مأموریت به پریشیا ، برگردان فارسی: شهلاطهماسبی، انتشارات ققنوس، ایران ، ص 221 .

4 -  احمد کسروی ، شیعی گری ، ص 53 .

5 -  شبکه اطلاع رسانی دانا ، میرزاکوچک خان ناجی ایران در ماجرای قحطی بزرگ ،منتشرشده، 1398/9/11 کود خبر 1551590 دریافت شده 2020/12/5 .

6 -  ایوب آروین ، مقاله ، نقل از جلد چهارم سراج التواریخ اثرفیض محمد کاتب، 29جون 2014م .