سیدداوودمصباح

‏چهار شنبه‏، 14‏ دسامبر‏ 2022

گذرگاه خطرناک تاریخ

(قسمت سی وچهارم) 

امپراتوری عثمانی:

تا آغازجنگ جهانی اول امپراتوری عثمانی بر سرزمین های خاورمیانه ی ذیل حکومت می کرد؛

آناتولی، شام ( سوریه) بین النهرین، کرانه غربی شبه جزیره عربستان، مصروبخشی از شمال افریقا.

این امپراتوری وابسته به بریتانیا تا زمانی ادامه یافت که امپراتوری بی خرج انگلیس درجهان بی رقیب ویکه تازمیدان بازی بزرگ وبیشترین سرزمین ها را دراستعمارخود داشت وبانک مرکزی لندن عظیم ترین ذخایر طلا را دراختیارداشت . انگلیس برای نوازش وابسته عثمانی وسلاطین شاخ زرین توسط دزدان دریایی خود هرازگاهی بهترین تحایف وازجمله بهترین دختران ربوده شده را به سلاطین زن باره عثمانی میفرستاد درحرم هر سلطان بیش از هزارزن بسرمی بردند . / 1

زمانی که تاریخ دقیق وپشت پرده یاپنهان حکومت های خاورمیانه وقاره های تحت استعمار را بررسی موشگافانه نمایید، بطورکامل آنچه درظاهرتشکیل وادامه حکومت ها وافرادوخانواده های درآن جابجا شدند براساس برنامه های قدرت های بزرگ به ویژه سازمان ونهاد های است که مردم آن را نمی دانند آن نهادهای مخفی (حکومت پنهان جهانی) فراحکومتی ودولت ها وسازمانهای مذهبی ودینی می باشند.   دربعضی کشورها سازمانهای سیاسی وانقلابی براساس جهانبینی های مارکسیستی هرازگاهی موفق به تشکیل حکومت های ملی وانقلابی می شوند که از داخل توسط (کانون توطئه های ضد بشری) مورد تهاجم غیرمحسوس قرارمی گیرند وبه فساد یا سقوط قرارگرفتند و می گیرند.

 حکومت سلاطین شاخ زرین درترکیه ، هرسلطانی براساس منافع سرمایه داری بریتانیا برگزیده می شدند. تا1890امپراتوری بریتانیا از حکومت عثمانی ها بحیث منطقه حایل روسیه به هند وتولید تریاک استفاده وحمایت می کرد.

 زمانی که نفت بحیث انرژی اساسی درجهان صنعتی مطرح شد ، کانون یا اتاق فکری سرمایه داری برای بازی بزرگ و تقسیم منافع بین قدرت های سرمایه داری به اندیشه پرداختند وبرای دست یابی به منابع نفتی سیاست نوینی را طرح وخط سیر بازی بزرگ را مشخص کردند. داکترویلیام اف انگدال درکتاب خود «صدسال جنگ» چنین می نویسد:

« هیچ عاملی به اندازه کشمکش های محافظت از ذخایر نفتی جهان وکنترول آنها در شکل گیری تاریخ صد سال گذشته نقش نداشته است . ازچگونگی شکل گیری قدرت اقتصادی وسیاسی با محوریت این ماده خام یعنی نفت درراه منافعی که اساساً تحت کنترول دوکشورانگلیس وبعد امریکابوده درک ناقصی وجود دارد » 2

منظور از درک ناقص نویسنده کتاب ؛ تصامیم واراده کانون های پنهان سرمایه داری است که ظاهر هررخ داد سیاسی واقتصادی را به شکلی که می خواهند منتشرمی نمایند ، نه آنطوری که واقعیت دارد.

نفت و سرنوشت جهان:

ظهوروزوال امپراتورها سونامی اقتصادی وسیاسی بسیارشدیدی را درجهان بوجود می آورد، چنانچه در زوال امپراتوری بریتانیا به ملاحظه رسید. امپراتوری بریتانیا تا 1890 با وجود بحران مالی ورکود صنایع بریتانیا از 1870 خود را به اشکال مختلف بر سرپا نگاه داشت، در1890 با رشد سریع المان و پیشی گرفتن صنعت وتکنالوژی وتجارت و صنایع کشتی سازی و تولید موادمعدنی ذغال سنگ و آهن، دیگر رقیبی برای امپراتوری بریتانیا محسوب می شد.

 « در دهه پایانی قرن نوزدهم سران بانکی و سیاسی انگلیس اولین آژیرخطر را در مورد دو موضوع ویژه ی مربوط به توسعه حیرت انگیز صنعت درالمان به صدا درآوردند ؛ اولی ظهور ناوگان نظامی و تجاری مستقل ومدرن المان بود .از1815 واجلاس وین ، ناوگان انگلیس خدای بی رقیب دریاها بود دومین آژیرراهبردی که به صدا درآمد درمورد پروژه بلند پروازانه ی المان برای ساخت راه آهنی بود که برلین را به بغداد وسپس بخشی از امپراتوری عثمانی اتصال می داد .» 3

تجربه نشان داد که سرعت پیشرفت المان خود بخودی ورها ازبرنامه ریزی دقیق نبود. دولت المان گروهی مرکب ازافراد اکادمیک اقتصادی وسیاسی ودانشگاهی را تحت ریاست" ریچارد کخ " رئیس بانک " رایش " تأسیس کرد.گروه کخ متشکل ازیک هیئت مدیره ونمایندگانی ازهمه بخش های جامعه  اقتصادی المان شامل نمایندگان صنایع ،کشاورزی،دانشگاه ها، بانک ها وامورمالی واحزاب سیاسی بود. سیاست اقتصادی جهانی المان از سیاست استعماری انگلیس و فرانسه متفاوت بود.

المان درپی مستعمره سازی نبود و می خواست با اراده آزادکشورها داخل معاملات تجاری و اقتصادی گردد. این ویژگی المانی بود که اتصالات ریلی خط آهن اناتولی با شهرها و مناطق ترکیه باهم ساخته ووصل شد.

 بر اساس سیاست آزادتجاری بین کشورها بود که یک پیمان اقتصادی قوی با ترکیه امضاوبرای صدورکالاهای صنعتی المان راهی به بازارجدید شرق بازکند. این را ازطریق راه آهن برلین و بغداد عملی سازد. به این منظورقیصرالمان ویلهلم دوم سفری به ترکیه انجام داد وتوافقات اقتصادی وساخت راه آهن برلین و ترکیه به امضا رسید. این بازدید قیصر المان از ترکیه و توافقات اقتصادی، انگلیس را دیوانه کرد.

بریتانیا (مجمع صنعتی نظامی) دست بکار شد و اولین اقدام انگلیس فرستادن یک هیأت به ریاست"ملکوم جان مید» به کویت اعزام شد و میثاقی باشیخ کویت درمورد عدم پذیرش نمایندگان خارجی وعدم واگذاری سرزمین به قدرت های خارجی در 1899 به امضا رسید.

 متن موافقت نامه:« منظورازنگارش این مثاق این است که بدین وسیله بین سرهنگ " ملکوم جان مید" نماینده سیاسی ملکه انگلیس درمحل به نمایندگی دولت انگلیس ازیک طرف وشیخ مبارک ابن شیخ صباح ، شیخ کویت از سوی دیگرپیمان بسته شده وموافقت می شود که شیخ مبارک ابن شیخ صباح مذکور آزادانه وباتمایل خویش بدین وسیله تعهدمی نماید که خود ووارثین وجانشینانش ملزم می شوندکه هیچ عامل یانماینده ای ازهیچ قدرت ودولتی را درکویت یادرمحل دیگری درداخل محدوده ی سرزمین خود بدون تاییدقبلی دولت انگلیس نپذیرند وبه علاوه خود ووارثین وجانشینانش ملزم می شوند که هیچ قسمتی ازسرزمین خود را به هیچ قدرتی بدون رضایت قبلی دولت ملکه انگلیس دراین زمینه تسلیم نکنند، نفروشند به اجاره یارهن یا اشغال به هردلیل ندهند.

 این موافقت درهربخشی ازسرزمین شخ مبارک مذکورکه اینک ممکن است درتصاحب تبعات دول دیگرباشدنیزصدق می کند.

 به نشانه انعقاداین میثاق قانونی شرافتمندانه سرهنگ "ملکوم جان مید" نماینده سیاسی ملکه انگلیس مقیم خلیج فارس وشیخ مبارک این شیخ صباح، اولی به نمایندگی دولت انگلیس ودومی از جانب خود ،وارثین وجانشینانش درحضورشهوددرامروزدهم رمضان 1316خ معادل بیست وسوم ژانویه 1899 امضاء خودرا بران می گذارند.» نام وامضائ شیخ صباح ـ نام و امضاء سرهنگ مید / شهود: سروان ویکهم هور ـ محمدرحیم بن شذیعم نبی سافر.» 4

بااین که آوردن  متن این قرارداد به طولانی شدن این نوشته افزوده ، به این سبب بوده که ملاحظه شود که قراردادهای استعماری چه گونه تحقیرامیزواسارت باربوده وچه تاکید والزامی درباره صلب اقتدارو صلاحیت یک حکومت ازاختیارات ملی آن است.

استعماردرسایه یا استعمارغیرمستقیم ازاولین تجارب  حکومت سرمایه داری بریتانیا نبود . درافغانستان این تجارب را با شاهان دست نشانده داشت .اتاق فکرسرمایه داری انگلیس با برقراری روابط دوستانه وغیراستعماری المان با دولت عثمانی وتأسیس خط آهن در ترکیه و تصویب حکومت عثمانی خط آهن برلین و بغداد را نقطه ای پایان سلطه بریتانیا بردولت عثمانی ارزیابی کرد و تجزیه ای امپراتوری عثمانی را در دستور کارقراردادند.

در1901 ملکه ی انگلیس دستورداد تا ناوجنگی بریتانیا به سواحل کویت مستقرشود.« به دولت ترکیه امرکردند که ازاین پس آن ها باید بدانند که بندری درخلیج که درست زیر شط العرب واقع ودر کنترول  قبیله ی آنازای شیخ مبارک الصباح است " تحت الحمایه" انگلیس است» 5

حکومت سرمایه داران ولرد های انگلیس تحت نظر"میزگرد" ( کانون فکری سرمایه داری ) با دقت این موضوع را دریافته بودند که آینده کشورها وسیاست های جهانی را نفت تعیین می کند وبه هر شکلی که ممکن باشد باید مناطق نفت خیز خاورمیانه را تشخیص و برای تصاحب آن کار کرد. این را هم دریافته بودند که دولت عثمانی دیگر قابل اعتماد نیست ومنافع انگلیس را پاس نمی دارد و با المان مناسبات اقتصادی و تجاری برقرارنموده وبرای گسترش ونفوذ المان درشرق مساعدت می نمایند.

 انگلیس به این نتیجه رسیده بود که با فرانسه کنار بیاید و سرانجام در 1904 "دلکاسه" نماینده انگلیس قرارداد سری اتحاد انگلیس و فرانسه را امضا کرد. انگلیس با دقت پروژه راه آهن سراسری غرب روسیه تا والادی وستک تا سیبریا به طول 5400 کیلومتر « کنت سرگی ویت » را نیز رست می کرد ومخصوص خط آهن ازمناطق حاصل خیزی روسیه می گذشت که تاجران انگلیس مقدارقابل ملاحظه ای گندم را از فیودال های روسیه خریداری می کردند.

ویت درباره اهمیت این پروژه از استاد خود" فردریک لیست" آموخت و کتاب "نظم ملی اقتصادسیاسی" لیست را تحت عنوان « راه حل برای روسیه » ترجمه کرده بود.

 ویت گفته بود:« خط اهن مثل حمیر مایه ای است که باعث  قوام فرهنگی دربین مردم می شود ، حتی اگر در راه خود از میان مردمی مطلقاً وحشی بگذرد آن ها را درکوتاه مدت به سطحی ارتقاء خواهد داد که برای کارکردش مورد نیازاست.» 6

باوجود تلاش های نا موفق انگلیس برای مانع شدن از خط آهن سراسری سیبری به ولادی وستک که روس ها عمدتاً در 1903 تکمیل کردند. در1905 روسیه بعد از شکست تحقیر آمیز از جاپان، " ویت"  ازسمت رئیس شورای وزیران تزار نیکلای دوم مجبور به استعفا شد. جانشینش استدلال کرد که روسیه باید با انگلیس کنار بیاید و اقدام به امضاء واگذاری حقوقش در افغانستان و قسمت بزرگی از ایران به انگلیس نمود و پذیرفت که به طور مؤثری از جاه طلبی های خود در آسیا کم کند.

« لذا، پیمان سه جانبه ی انگلیس، فرانسه و روسیه در 1907 به طور کامل محقق گردید، انگلیس شبکه ای از پیمان های سری برای احاطه المان خلق کرد وزمینه های زور ازمایی نظامی آتی با" قیصررایش"  را فراهم آورده بود.هفت سال بعد صرف آماده سازی حذف نهایی تهدید المان شد.» 7

حکومت بریتانیا توطئه وترفندهای را که از اتاق فکر(میزگرد) برای دست یابی به منابع حیاتی نفت که جای هلال سبزمزارع کوکنار را می گرفت، با سرعت دست بکارشد وباقرارداد سه جانبه نه تنها که المان را دورمی زد، امپراتوری عثمانی را ازهم می پاشید. براساس برنامه مطروحه کانون سرمایه داران انگلیس وفرانسه و روسیه ، جنگ بالکان را برانگیخت ودر1912 صربستان، بلغارستان ویونان باحمایت محرمانه انگلیس علیه امپراتوری ضعیف شده ی ترکیه عثمانی اعلام جنگ دادند که درنتیجه بالکان وسرزمین های اروپایی ازترکیه جداشدند.

 جنگ بالکان با دقت توسط انگلیس طراحی وموردحمایت قرارگرفت . اتاق فکرسرمایه دران انگلیس یا حکومت پنهان سرمایه داری بریتانیا به این نتیجه رسیده بودند که رفتن به یک جنگ وفروپاشی امپراتوری عثمانی وتسلط برمناطق نفت خیزخاورمیانه می تواند بحران اقتصادی موجود بریتانیا را دوربزند وچرخه اقتصادی گیر افتاده انگاستان را نجات دهد . کارشناسان میزگردانگلیس از تجارب جنگ دوم افغان انگلیس به این نتیجه رسیده بودند که « تصرف یک سرزمین بانیروی نظامی آسانتر از نگاه داشتن آن است » وباید درسیستم استعمارتغییری بوجود آورد وآن این است که بجای اشغال پرهزینه مستعمرات باید با نیروهای همان کشورآن سرزمین را دراختیارداشت واز منابع آن اسفاده کرد وبه ظاهر استقلال وبا نصب یک حکومت فرمان بردارودست نشانده به راحتی می توان به منابع آن کشور دست رسی داشت.

طرح « کشورهای مشترک المنافع انگلیس» به نام «امپراتوری غیر رسمی» یاد شده است. اما، قبل ازاین حکومت سرمایه داران دربریتانیا به آخرخط حفظ وادامه سلطه ای خود برجهان رسیده بود وداشت که المان قدرت اول جهان می شد،درینصورت راه جزجنگیدن با المان نداشت وبرای پیروزی در این جنگ راهی نداشت جزاتحاد با فرانسه و روسیه وکشورهای پیرامون. درین زمان انگلستان گرفتار یک بحران عمیق اقتصادی بودویک حکومت ورشکسته به جنگی مجبور بود که هزینه ی سنگینی را می طلبید . بااخذ وام های سنگین ازبانک مورگان دروال استریت این جنگ را آغازکردند. بعد ازمدتی در جریان جنگ مذاکرات خود را با فرانسه وروسیه تزاری روی تقسیم جهان به ویژه خاورمیانه آغازکردند که در9می 1916 منجر به موافقت نامه سایکس پیکو گردید.

موافقت نامه سایکس – پیکو:

Sykes – Picot   Agreement – 9may 1916  

(تعیین حدود محدوده های تحت قیمومیت کشورهای انگلستان، روسیه وفرانسه، پس از شکست امپراتوری عثمانی)

مذاکره کنندگان اولیه (بطورکامل سری): Françoise Georges – Picot, Mark Sykes ,Edward Grey and Paul Carbon                                                                         این توافق نامه درجریان جنگ اول اروپا بین بریتانیا، فرانسه باتوافق روسیه برای تقسیم خاورمیانه صورت گرفت، به این شرط که امپراتوری عثمانی را که مانع اساسی برای تسلط به خاوریانه است بر انداخته شود. سرمارک سایکس برتانوی و فرانسواژرژپیکو فرانسوی این پیمان را تنظیم کردند. مذاکرات اولیه این توافق نامه بین 24 نوامبر 1915 تا سوم جنوری 1916 پیش ازشکست امپراتوری عثمانی انجام پذیرفت وپیش شرط این توفق ، شکست امپراتوری عثمانی درجنگ بود.

همزمان با مذاکرات مخفی سایکس ـ پیکو، گفتگوی موازی با حسین بن علی، والی مکه برای آماده ساختن شورش عمومی عرب ها (ناسیونالیسم عربی) توسط گماشته ای دولت انگلیس « توماس ادوارد لورنس،( : Thomas Edward Lawrence ۱۶  ۱۸۸۸–۱۹ مه ۱۹۳۵) باستان‌شناس، افسرنظامی بود، وی به زبان عربی تسلط داشت. به اوماموریت داده شد که به حجاز سفرنموده درکنارشریف حسین قرارگرفته وظایفی که بوی داده می شود اجرانماید.

 درباره وی و کارنامه های بسیارگسترده ای که درشورش اعراب وخارج ساختن خاورمیانه عربی از تسلط سلاطین شاخ زرین عثمانی انجام داده کتاب ها و اسناد خارج شده از طبقه بندی شده سازمان اطلاعات انگلیس بیرون آمده ، بسیار است.

 در خاطرات ایازخان قشقایی می نویسد : « وی (لورنس ) طی جنگ جهانی اول به عنوان رایزن نطامی انگلستان برای رهبران عرب حجازکارمی کرد . حجاز در آن زمان تحت سلطه ترک های عثمانی بود عثمانی درجنگ اول جهانی متحد المان بود وبه همین دلیل دشمن انگلستان محسوب می شد . دراین دوران پادشاهی وامارت حجاز در دست شریف حسین بود وسرهنگ لورنس نماینده دولت انگلیس در درباروی بود.» 8

در18 فبروری 1916حسین بن علی با ادعا تأمین ده هزارنفر برای شروع شورش عرب ها درمقابل امپراتوری عثمانی از انگلستان طلب 50هزارپوند طلا به همراه اسلحه ومهمات وتدارکات کرد، که با تایید « مک ماهون » در10 مارچ 1916 با این درخواست موافقت شد . اما، مقامات دولت بریتانیا به مک ماهون با تاکید دستورداد ، که عرب ها نباید از توافق سایکس ـ پیکو خبردار شوند .

 آغاز رسمی شورش اعراب در 10 جون 1916 درمکه به وسیله ی حسین بن علی اعلام شد ؛ هرچند فرزندان وی علی و فیصل ، از قبل عملیات را در 5 جون درمدینه شروع کرده بودند .            

« لورنس » درسال 1916 با متحد کردن قبایل عرب ساکن حجاز ازسمت صحرا به بندرعقبه درشمال دریای سرخ حمله کرد وتسلط عثمانی بردریای احمرراازبین برد . همچنان خط آهنی که توسط عثمانی برای اتصال دمشق وفلسطین به مدینه ساخته شده بود ، توسط لورنس تخریب ونابود شد .» 9

با انقلاب اکتوبردر 23 نوامبر 1917 توافق نامه سایکس – پیکو به همراه تمام ضمائمش در روزنامه ایزویستیا وپراودا چاپ ومنتشرشد .این موضوع باعث سرافگندگی متفقین وافزایش بی اعتمادی اعراب وصهیونیست ها شد وروزنامه گاردین هم آن را در 26نوامبرمنتشرنمود.

  رئیس جمهور ایالات متحده وودروویلسون تمام توافق های مخفیانه بین متفقین راردکردوآیده دپلماسی بازوتعیین سرنوشت ملت ها را مطرح کرد.

 در30 سپتامبر1918 باحمایت شورشیان عرب ملک حسین پادشاه عرب ودراول اکتوبر1918 ، فیصل تشکیل دولت عربی درسوریه را اعلام کردند.

در30اکتوبرامپراتوری عثمانی آتش بس مادروس را امضا کرد ودر20 نوامبر بریتانیا موصل را دراشغال خود در آورد.

 قرارداد سایکس ـ پیکو که به موافقت روسیه تزاری هم رسیده بود ، شامل مواد زیر بود:                     1-  سرزمین های عربی امپراتوری عثمانی به دو منطقه نفوذ سیاسی واداری الف و ب (A-B ) تقسیم شود.

 2 -  منطقه الف شامل بخش اعظم لبنان، سوریه ، آدانا ، کیلیکیه ودیاربکردرترکیه وشمال عراق ازجمله موصل تحت نفوذ فرانسه باشد.

 3 – منطقه ب ، شامل بخش جنوبی سوریه، اردن، مناطق مرکزی وجنوبی میان رودان، شامل بغداد وبصره تا خلیج فارس وبنادرحیفاوعکا با حفظ دسترسی به مدیترانه تحت نفوذ بریتانیا باشد.

4 -  بیت المقدس تحت نظارت بین المللی ازجمله روسیه قرار بگیرد.

5 -  استانبول، تنگه های بسفوروداردانل وهمچنین شش ولایت ارمنی وکردنشین عراق به روسیه برسد. علاوه مصر تحت نفوذ بریتانیا و تونس ، الجزایر ومراکش تحت نفوذ فرانسه.

 نفوذ (اشغال و استعمار واستفاده ازمنابع). /  10

چرا این اعمال جنایتکارانه ای دزدهای دریایی بریتانیا وکاوچران های اسپانیایی وفرانسوی دوباره نویسی می شود ؟! بخاطری که درس های درآن است که نسل جوان مترقی بشری به ویژه خاورمیانه ای بخوانند و بدانند که این وحشیان سرمایه داری چطور بی شرمانه زیرعناوین مختلف تمدن وتکامل وترقی ، کشورها را اشغال و مردمان آن را به خاک و خون کشانیدند وهنوز هم ادامه دارد. چرا هنوز نسل جوان خاورمیانه ای درک نمی کنند که این حکومت های سرمایه داری با چه ترفند وخباثت وتوطئه ها، کشورها ومردمان این سرزمین ها را به فقر و گرسنگی وآسیب های بی شمار مرض ومصیبت های عظیم گرفتار نموده اند.

 جنایات یانکی های امریکا دراین دوصد سال ازاشغال سرزمین های بومی های امریکای شمالی تا کنون علیه بشریت روشن و انکار ناپذیراست درین مدت حکومت یانکی ها در امریکای شمالی فقط 16 سال درجنگ نبوده و باقی حیات این توحش سرمایه داری یانکی ها جنایت، جنگ وقتل و کشتاربوده است. درپیش چشم تمام بشریت واین ملل متحد نام نهاد درمدت بیست سال اشغال افغانستان چه جنایاتی که نبود این یانکی های سادیست ومتحدان جنایت پیشه سرمایه داری جهانی که در افغانستان مرتکب نشدند.

 انواع سلاح های شیمایی با فسفورواورانیم ضعیف شده  تا استعمال مادر بم ها را در افغانستان آزمایش کردند وبعد این کشوررا با سلاح و مهمات تحویل لشکر بیسواد وجنایت کارطالبی وداعشی سپردند.  افغانستان را به یک کشور تولید موادمخدر تبدیل واینک با سازمان سیا با همکاری آی اس آی دراین کشور چه نقشه های شومی در پیش دارند.

 حکومت ملیتریست وجنایت کار امریکا همان راه کاری که دولت سرمایه داران بریتانیا برای توقف پروژه خط آهن المان از برلین تا بغداد، بافرستادن تیم لارنس وشورش اعراب علیه عثمانی را به راه انداختند که نتیجه همان چنگ متفقین انگلیس علیه المان وبا کشته شدن 17 میلیون انسان درمیادین جنگ سرانجام امپراتوری عثمانی متلاشی وحکومت های نیابتی خاندان حسین وفیصل با اسلام سلفی ، تسلط انگلیس را برحوضه های نفتی تحقق بخشید.

 حال حکومت ملیتاریستی امریکا برای تخریب پروژه راه ابریشم (جاده سنکیانگ وبندرگوادر و بندر

چاه بهار) افغانستان را باهشت میلیارد سلاح وتجهیزات به گروه متحجر دیوبندی طالبی و زیرمجموعه های تروریستی تحویل دادند وممکن بر سراین مسایل درآینده افغانستان به میدان جنگ مستقیم قراربگیرد. ادامه دارد

--------------------------------------------------------

منابع :

1 -  نوئل باربر، فرمانروایان شاخ زرین، برگردان پارسی: عبدالرضا هوشنگ مهدوی ، چاپ سوم.

2 ـ داکتر ویلیام اف انگدال ، صدسال جنگ / سیاست های نفتی انگلیس – امریکاونظم نوین جهانی ، برگردان پارسی : ابراهیم شایان ، نشر رود ، 1397خ / چاپ تجدیدنظرشده 2012ع .

3 -  همان ، ص 31

4 -  همان ص43 .

 5 -  همان ص 45 .

6 -  همان ص 54

7- Hanotaux, Gabriel, Fashoda ; The African Negotiation " La Revue Das Deus Mendes . Ferrier 1909

Witte and the Industrialization of Russia Athenaeum, New York 1974

8 -  حاج ایاز خان قشقایی، سفر نامه ، به کوشش: پرویزشاکری ، کتابخانه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388خ.

 9 ـ فلمی بنام لورنس عربی با دوله فارسی.

10 -  احمد نقیب زاده ، تاریخ دپلماسی وروابط بین الملل ، نشر: قومس، 1388خ ، تهران.