سیدداوود مصباح

6/1/2020

گذرگاه خطر ناک تاریخ

قسمت دهم

اوضاع جهان در قرن هفده  میلادی:

قرن هفدهم (1601ـ 1700م / 979 ـ 1078خ) تکامل و انکشاف جوامع بشری مانند کشتی بزرگی است که دارای بخشهای مختلف است که بدون تکمیل تمام بخش های ساختاری نمیتوان از آن بحیث کشتی استفاده کرد.

در قرن هفدهم جهان را از لحاظ تحرکات مختلف سیاسی و اجتماعی و اقتصادی دردومنطقه جغرافیای سیاسی بررسی کرد. شرق وغرب (خاورمیانه واروپا) خاور دور، چین وجاپان متفاوت ازخاورمیانه بود که چین با جنگ های داخلی برسر تصرف قدرت و جاپان بسوی انزوای خود خواسته می رفت.

اروپای قرن هفدهم دوران گذار بسوی یک تمدن نوین بود که در این گذار تاریخی همه بخش های ساختاری دست بهم داده بود. گرچه در اروپای قرن هفدهم جنگ ها بین کشورهای اروپایی وجود داشت، بازهم نهاد های سازنده تمدنی منتظر ختم جنگ ها نبودند و به کارشان بی وقفه ادامه دادند. فیلسوفان، اقتصاد دانها، هنرمندان، مخترعین، مکتشفین و صنعت گران بکار شان ادامه دادند.

این جنبش در اروپا دراین زمان مصادف است برجنگ هاو فتوحات بسیار خونین وویرانگر درخاورمیانه. در اروپای این زمان عصر شکوفا برای هلند؛ جنبش فرهنگی باروک؛ فعالیت بی وقفه ای لویی چهاردهم برای انکشاف و توسعه؛ انقلاب علمی و بحران عمومی و قرار گرفتن اندیشه های فیلسوفان و اقتصاد دانها در سیاست گزاری سازندگی کشورهای اروپایی. ازاین جهت بحران عمومی می گفتند که در اروپا جنگ های سی ساله جنگ های عثمانی وپایان قیام هلند و تجزیه لهستان و لیتوانی و جنگ داخلی انگلستان.

چین با سقوط امپراتوری مینگ توسط جنگ های طولانی اقوام منچو، سی در صد جمعیت خود را از دست داد. در خاور نزدیک امپراتوری های عثمانی، صفوی و بعد افشاری و قدرتمند تر شدن امپراتوری مغول در قاره هند. در همین سده اروپا شروع به استعمار قاره امریکای کرد. کشف ذخایر افسانوی نقره در پوتوسی پروی علیا و مکزیک ، اروپا را در رقابت و استعمار امریکا و قتل و غارت بومیان آن قاره واداشت.

دراین زمان عثمانی ها با لشکر کشی بسوی شرق و غرب و فتوحات بنام اسلام گستری از روسیه تا غرب اروپا را نا آرام ساخته بود که در قتل و غارت و کشتار روستائیان دست کم از چنگیز را نداشت. قدرت این امپراتوری درعمل در دست « کوسم سلطان » زنی که پشت پرده پادشاهی هفت تن از سلاطین عثمانی قدرت و سپاه را در اختیار خود داشت.

دراین زمان در ایران که در آن زمان بنام « پرشیا » شناخته می شد مصادف به پایان کار صفویان و به قدرت رسیدن افشاریان بود. ایران در برابر عثمانی ها نه تنها که از سرزمین های خود مدافعه می کرد؛ بلکه در جنگ سختی تبریز را که در تصرف عثمانی ها قرار گرفته بود، پس گرفت. اما خاورمیانه همچنان در آتش مذهب و امرو نهی ملاهای دینی خود، گرفتار بودند. چنانچه که تا کنون که قرن بيست و یکم است ادامه دارد.

 درخاور میانه موسیقی حرام ، اما درغرب سیلی از موسیقی دانها فعال بودند. درخاورمیانه شعرحرام و شاعرمرتد خطاب می شد؛ درصورتی که شعرو موسیقی درغرب شگوفا می شد. نقاشی و مجسمه سازی اینجا حرام و درآنجا به انکشاف خود ادامه می داد. فزیک در این جا حرام مطلق و در اروپا نیوتون، لایبنیتس، گالیله، دکارت، فرما، هوک، بوپل ، لیوونهوک ، گیلپرت و دیگران با ساختن، برق، تلسکوپ، ماشین بخار، موتور بخار، مکروسکوپ، ماشین های محاسبه و قوانین حرکت نیوتون، فشار هوا و جبرو جازبه قادر شدند.

در اروپا علاوه بر دانشگاه ها و اکادمی، موئسیسات تحقیقاتی وانجمن های علمی، هنری، فلسفی وسیاسی وجود داشت، دولت و سرمایه داران و مالکان کارخانه ها روی هرگونه اختراع و نوآوری سرمایه گزاری می کردند ومخترع را تحت پوشش حمایت مالی غیرمحدود  قرار می دادند.

در تمام دانشگاه های اروپا و امریکا هم اکنون نیز دانشجویان رشته ابتکاری و علمی را، اداره دانشگاه مورد حمایت مالی برای انجام تحقیقات شان قرار می دهند . درصورتی که درخاور میانه تحت حکومت های استبدادی تیوکراتیک و سران و سلاطین بیسواد، از این خبرها نبوده و نیست.

 عمده ترین رخ داد های سده هفدهم میلادی:

- 1601ـ 1603م / 980-982خ / : قحطی در روسیه باعث مرگ یک سوم جمعیت شد.

 پس گیری «تبریز» درایران که به اشغال ترک های عثمانی در آمده بود.

- 1602م / 981 خ / : کمپانی هند شرقی « هلند » تأسیس شد ، که این شرکت به آغاز طلایی هلند کمک کردو باعث رونق اقتصادی آن گردید.

- 1607م / 986 خ / :« جیمز تاون ویرجنیا » مسکونی شد ، که بحیث نخستین مستعمره انگلیس در شمال امریکا نام گرفت.

- 1608م /987 خ / : شهر «کبک» (کانادای امروزی) توسط فرانسوی ها ساخته شد.

 - 1622م /1011 خ /: ساخت «تاج محل» در آگره هند به دستور« شاه جهان» آغاز شد.

- در1636م / 1015خ /: دانشگاه«هاروارد» درشهرکمبریج ایالت«ماساچوست» ساخته شد. - در 1640م / 1019 خ / شکنجه در انگلستان غیر قانونی شد.     

- در1641م / 1020 خ /:« رنه دکارت» کتاب تأملات در فلسفه اولی را منتشر کرد.

- 1652م / 1031خ/ : کمپانی هند شرقی«هلند» شهر« کیپ تاون » را در افریقای جنوبی ساخت. این مستعره سازی برای انگلستان دررقابت با هلند باعث درگیری نظامی وجنگ شد.

- درسال 1658م / 1037 خ /: پس ازآن که بنای «تاج محل» درهندوستان به پایان رسید؛ پسرش اورنگ زیب اورا ازسلطنت پایین کشید ودر قلعه «پته پوری » زندانی ساخت.

 درهمین جا بود که وقتی شاه زندانی، پسرش اورنگ زیب را می بیند، چنین می گوید:

«تا دیروز من نهصد سپاهی کمربسته داشتم و امروز به یک کوزه آب محتاجم. توچطور پسری هستی؟...» .

- 1664م / 1043 خ / : نیروهای بریتانیایی شهر« نیوآمستردام » را اشغال کرد و نام آن را به« نیویورک » تغییر دادند.

- 1665م / 1044 خ / : طاعون بزرگ لندن را فرا گرفت.

- در1687م / 1066خ /:« ایزاک نیوتون» کتاب اصول ریاضی فلسفه طبیعی را منتشرکرد.  - 1689م / 1068خ / «جان لاک» نخستین نامه در باره تساهل را منتشر کرد.

- از1692تا 1694م / 1071ـ 1073خ/: دومیلیون ازجمعیت فرانسه ازاثرقحطی تلف شدند. - در 1694م / 1073 خ / : بانک انگلستان تشکیل شد.

- در 1695م / 1074 خ / : امپراتوری گورگانیان هند، فعالیت کمپانی هند شرقی را به دلیل دزدیدن «گنج ساوای» توسط یک دزد در یایی به نام هنری اوری ، تقریباً ممنوع اعلام کرد. - از 1696 تا 1697م / 107 ـ 1076 خ / : تقریباً یک سوم جمعیت «فنلاند» بر اثرقحطی تلف شدند.

- در سال 1699م / 1078 خ / : « توماس ساوری » نخستین نمونه ازموتور بخار خود را در انجمن سلطنتی انگلستان به نمایش گذاشت.

درقرن 17م در اروپا از دانشگاه و آموزش و آزمایش های علمی آغاز کردند و هر کارخانه دار و سرمایه گذاری برای انکشاف تولید ، روی کار مخترعین ، سرمایه گذاری و آنان را از لحاظ مالی تأمین می کردند. در دانشگاه ها لابراتوار های مجهز وجود داشت، که علاوه دولت سرمایه گذاران صنعتی از لحاظ مالی آن را تمویل و تأمین می نمودند وبکار پژوهش گران توجه ویژه داشتند. اما در خاورمیانه اسلامی روی عرفان و روایات دینی تمرکز داشتند و سران و سلاطین مشغول جنگ و توسعه طلبی و فتح و فتوحات بودند.

درایران صفوی ها بر محور مذهب می چرخیدند . افراطی ترین شاهان صفوی مذهب مدار شاه طهماسب بود که مدت بیش از نیم قرن سلطنت کرد. این شاه که در اوایل سلطنت مشغول عیاشی و باده نوشی بود در سنین بالا توبه کرد و چنان مذهبی دوآتشه شد که شعرا، هنرمندان ، موسیقی نوازان و نقاشان را از کتابخانه سلطنتی اخراج و شعرو هنر، نقاشی، موسیقی، فزیک و فلسفه را حرام دانسته و منجمین را جادوگر گفته زندانی و مورد اذیت قرارمی داد. در این زمان سلسله ای کورگانیان درهند بر سر قدرت آمدند که « بابر» موئسیس آن بود.

این امپراتوری از کابل تا قاره هند وسعت داشت. پایتخت بابر شاه و پسرش همایون در کابل بود و همایون دوران کودکی و جوانیش را در کابل سپری کرد و هنر نقاشی و خطاطی را نزد خواجه عبدالصمد شیرین قلم آموخت، این نقاش راهمایون ازشیراز با خود به کابل اورده بود. 3 - در زمان اکبر شاه پسرهمایون در آگره اقامت گزید و با استقبال از شعرا و هنرمندان ودانشمندان ایرانی سفره پهن کرد و خود نگار خانه ای تأسیس و نقاشان و پیکرتراشان و مینانورکاران و خطاطان مهاجر را در آنجا تنظیم کرد. حکومت دارانی چون خان خانان عبدالرحیم و نواب ظفرخان و دیگران با شعرا و هنرمندان مصاحبت و الفت داشته ، درامرار معاش آنان کوتاهی وغفلت نمی کردند. بیش از دوهزار شاعر تنها با ارتباط در باراکبر پادشاه ماهیانه حقوق می گرفتند علاوه بر تحایف، عیدی و نوروزی وغیره جشن ها که به شعرا خلعت می دادند. طبیبان که از ایران فرار و به هند مهاجرت کردند مورد استقبال کورگانی ها قرار می گرفت. 4

در زمان صفوی ها که بر شاعران و هنر مندان زندگی دشوار شده بود ، در هند بسیار آسان، زیبا و دل نشین بود. چنانچه «صائب» شاعر توانا چنین سروده است:

همچو عزم سفر هند در هر دل است رقص سودای تو درهیچ سری نیست که نیست همچنان  فرموده است:

پیش ازین هر چند شهرت داشت در ملک عراق سیر ملک هند صائب را بلند آوازه کرد (5) شاعر دیگر« امین احمد رازی درمورد هند چنین گفته است:

ز خوبی های هند این خوبیش بس       که هرگز نیست کس را کار با کس (6)

 درهند علاوه بر شعرا و هنرمندان، پارسیان ایران که زردشتی اند نیز به دیارهند مهاجرت کردند که که اکنون این پارسیان هند با هما دستور و ایین کهن زندگی دارند و چنان راست کردارند که درتجارت جهانی با ایشان قرارداد نمی بندند، بلکه حرف شان اعتبار دارند.

حال که حرف برسر هند آمد حیف است که یادی از« ابوالفضل مبارک» مورخ توانای هند نکنیم شیخ ابوالفضل مبارک نویسنده اکبرنامه (تاریخ گورگانیان هند)است.

وی «اکبرنامه» را دردوجلد مصور به زبان فارسی در 1004 ق / 962 خ / درنگارخانه سلطنتی تکمیل نمود که در موزه ویکتوریا والبرد لندن نگاه داری می شود.

 درتمام دوران حکومت گورگانیان زبان عامه و رسمی هندوستان فارسی بود و با اشغال هند توسط انگلیس تدریس درتمام مکاتب و دانشگاه ها به زبان فارسی منع قرارداده شد وانگلیسی جای این زبان را گرفت. این زبان فارسی یک بار از گذرگاه خطرناک زمان فتوحات اعراب مسلمان و اشغال ایران عبور کرد، که خلافت اسلامی می خواستند که زبان عربی را جاگزین فارسی نمایند، که خوشبختانه اعراب بدوی محاجم درایت فرهنگی و زبانی نداشتند.

اما انگلیسی در قاره هند توانست که جاگزین زبان فارسی گردد.

خلاصه با این رویکرد های امپراتوری عثمانی و صفوی ها در ایران و گورگانیان در قاره هند، خاورمیانه از کاروان تمدن عقب ماند وهر روز فاصله آن از تمدن بشترمی شد.

دراین عصروزمانه دراروپا حرکت شتابنده بسوی نو آوری های مدرنیته اوج بشتری می یافت. در این زمینه لازم است که بطور نمونه نیم نگاهی به انگلیس در قرن 17 بیندازیم.

انقلاب سیاسی بورژوازی انگلیس در قرن 17:

مضمون اساسی انقلاب بورزوایی انگلیس با منافع سرمایه داران و لردها وملاکین بزرگ گره خورده بود و تضاد اساسی بین منافع بورژوازی نوظهور و سلطنت به شکل تیوکراتیک و اندیویت والیسم آن تشدید یافت و تا جایی پیش رفت که سرمایه داری نوظهور انگلیس شیوه حکومت داری سلطنت مطلقه را دیگر نمی توانیست تحمل کند.

از اوایل قرن 17م از لحاظ اقتصادی تحولاتی بوجود آمد کارخانه و کارگاه و صنعت و بازرگانی وتولید کالاهای انبوه صنعتی رشد یافت وبازار داخلی جواب گوی آن نبود. قشر نوظهوری از بورژوازی را که شامل لردها ، کارخانه داران و کشتی رانی و تجار سرمایه دار بهودیان، بوجو آمد که امتیاز خواهی ، باج وخراج و مطالبه مالیه بشتر از سرمایه داران نوظهور با منافع این قشر در تضاد بود و همچنان شاه امتیاز انحصاری تولید و فروش صابون ، شراب، دغال و آهن را در دست داشت و بورژوازی بازرگانی ازین موضوع ناراحت بودند  درین موقع پارلمان بدست بورژوازی که از سرمایه داران، مالکین اراضی، تاجران و کشتی رانی نمایندگی می کرد ، قرار داشت.

شاه می خواست برای قدرت بشتر و ثروت اسکاتلند و دیگر مناطق را ضمیمه قلمرو خود نماید، به پول نیازمند بود و بدین منظور در سال 1640م پارلمان را فراخواند. چون پارلمان نماینده بورژوازی و سرمایه داران نوظهور بودند دراولین اجلاس خود محدود کردن اختیارات شاه وسلطنت را مطرح کردند. شاه دستور انحلال پارلمان را صادرکرد که این فرمان پذیرفته نشد و در 1642م جنگ داخلی انگلستان آغاز شد. پارلمان که اکثریت نماینده بورژوازی بود از مالکان، پیشه وران و گروه های روستائیان لشکری تدارک و تسلیح کردند وعلیه سپاه شاهی قرارگرفتند و دررأس این ارتش، شخصی نظامی ای بنام «اولیورکرامول» فرماندهی آن را بدست گرفت ،که این جنگ هفت ساله (1642 ـ 1649) درآخر شاه شکست خورد دستگیر وچندی بعد اعدام شد.

بدین ترتیب«چارلیز» اول شاه انگلستان سرش را در راه مشروط از دست داد. در ابتدا نوعی حکومت جمهوری به نام « کامنولت» در انگلستان بر قرار شد «کرامول» فراماسونر و فرمانده آن بود.

بدینسان انقلاب سرمایه داری (انقلاب بورژوایی 1649م) در انگلستان به پیروزی رسید. یهودیان صاحب سرمایه در راس ساختار قدرت قرار گرفت و به تعرضات استعماری علیه

«ایرلند» پرداخت. اما از این انقلاب به توده مردم محروم انگلستان چیزی نرسید.

چون سپاه «کرومول» از کارگران، روستائیان و کسبه کاران سازمان یافته بود، ازمحافظه کاری افسران وفرماندهان شان ناراض گردیدند و با سرعت تحت اندیشه های حزب«لولرها» وجناح چپ آن حزب «دیگرها» (کمونیست های ایتوپیایی) دست به تشکل های شوراهای سربازان زدند و مناظره های داغ سیاسی وحزبی را در درون ارتش بردند.

دراین موقع سه قدرت شکل گرفت: سپاه کرومول، خاندان سلطنت و پارلمان. شخص کرومول تمایل تصرف حکومت نظامی را نداشت و قدرت بدست پارلمان متمرکز گردیده بود که سخت در کشاکش طبقاتی گیر افتیده بودند و نمی دانستند که چطور کشور را رهبری و هدایت نمایند و ازاین قدرت بدست آمده چگونه استفاده کنند. کرومول در 1658 در گذشت و پسرش مدت کوتاهی زمام را دردست داشت. در سال 1660م پارلمان و سرمایه داران و لرد ها با فراخواندن پسرچارلز سلطنت مشروطه را به خاندان «استوارت» دادند.

ادامه دارد

 منابع:

1 ـ هارولدجی شولتز، تاریخ انگلستان ، ترجمه: عباس قلی غفاری فرد ، نشر نگاه ، تهران.

2 ـ همان.

3 ـ  دفتر شماره نهم نگارنده.

4 ـ الگور سیریل ، طب در دوره صفویه ، ترجمه : محسن جاودان ، دانشگاه تهران ، 1357خ فصل پنجم ، در مورد مهاجرت طبیبان ایران به هند.

5 ـ میرزا محمد طاهر نصر آبادی ، تهران ، چاپ ارمغان ، 1317خ ، صص 57 ، 217 و 218 .

6 ـ امین احمد رازی ، تذکره میخانه ، ج 1 ، ص 381 .