تاریخ جنگ سرد؛ شرکای عجیب!

هفتاد سال پیش، یوگسلاوی بی‌طرف با کشورهای ناتو یعنی یونان و ترکیه، پیمان «بالکان» را امضا کرد.
به قلم: کنوت مِلِنتین
یونگه ولت
ترجمه مجله هفته
طرفین توافق می‌کنند که هر گونه حمله مسلحانه به یک یا چند نفر از آنها در هر بخشی از قلمرویشان به عنوان حمله به تمام طرف‌های قرارداد تلقی شود و آنها به موجب حق خود بر دفاع فردی یا جمعی مطابق با ماده ۵۱ منشور ملل متحد، بلافاصله و به صورت مشترک و فردی به طرف یا طرف‌های مورد حمله با تمام وسایل لازم برای دفاع موثر، از جمله استفاده از نیروی مسلح، کمک کنند.
طرفین متعهد می‌شوند (…) هیچ توافق صلح یا اقدام دیگری با مهاجم انجام ندهند، مگر اینکه توافق متقابل بین آنها صورت گرفته باشد. (…)
در صورت وخامت جدی اوضاع بین‌المللی، به‌ویژه در مناطقی که این وخامت می‌تواند تأثیرات مستقیم یا غیرمستقیم بر امنیت آنها داشته باشد، طرفین قرارداد مشورت خواهند کرد تا وضعیت را بررسی و موضع خود را تعیین کنند. (…)
در صورت حمله مسلحانه به کشوری که یک یا چند طرف قرارداد در زمان امضای این قرارداد به کمک متقابل متعهد شده‌اند، طرفین قرارداد در مورد اقداماتی که باید مطابق با اهداف سازمان ملل متحد انجام شود، مشورت خواهند کرد. (…)
طرفین قرارداد بر عزم خود تأکید می‌کنند که در هیچ ائتلافی که علیه یکی از آنها باشد شرکت نکنند و هیچ تعهدی که با مفاد این قرارداد ناسازگار باشد، نپذیرند. (…)
این یک اپیزود عجیب و کمتر شناخته شده است که تقریباً هیچ پیامد عملی نداشت و به زودی به گذشته پیوست. هفتاد سال پیش، در ۹ اوت ۱۹۵۴، نمایندگان دولت‌های ترکیه، یوگسلاوی و یونان در منطقه‌ای خوش‌منظره در شمال یوگسلاوی به نام بلِد، پیمانی امضا کردند که آنها را نه تنها به همکاری نظامی دائمی، بلکه به کمک متقابل در صورت حمله متعهد می‌کرد. این اتفاق به دلیل عضویت یونان و ترکیه از ۱۸ فوریه ۱۹۵۲ در ناتو، در حالی که یوگسلاوی خود را سوسیالیستی تعریف می‌کرد و تحت رهبری حزب کمونیست خود به شدت با اتحاد جماهیر شوروی مرتبط بود، اما در سال ۱۹۴۸ به یک شکاف بسیار شدید عمومی رسید که عجیب و از نظر تاریخی قابل توجه به نظر می‌رسد. تنها چند سال پس از پیمان بلِد، به ویژه از زمان کنفرانس سران کشورهای غیر متعهد در بلگراد در هفته اول سپتامبر ۱۹۶۱، تیتو، رئیس دولت و حزب یوگسلاوی تا زمان مرگش در سال ۱۹۸۰ به عنوان یکی از سخنگویان و رهبران برجسته این گروه کشورها عمل کرد.
نزدیکی به ناتو
پیمان نظامی سال ۱۹۵۴ به دنبال توافقنامه «دوستی و همکاری» بین سه کشور بود که در ۲۸ فوریه ۱۹۵۳ در آنکارا، پایتخت ترکیه، امضا شد. این دو پیمان گاه با هم به عنوان «پیمان بالکان» شناخته می‌شوند، هرچند ترکیه امروزی به سختی می‌تواند به عنوان یک کشور بالکان محسوب شود، در حالی که دولت پیشین، امپراتوری عثمانی، در قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ بدون شک چنین بود. در هنگام امضای توافقنامه آنکارا، اجماع روشنی وجود داشت که توافقات نظامی نیز به زودی دنبال شود. عنوان «پیمان بالکان» به توافقنامه‌ای تاریخی برمی‌گردد که یوگسلاوی، یونان، رومانی و ترکیه در ۹ فوریه ۱۹۳۴ امضا کردند و هدف اصلی آن دفع ادعاهای ارضی تجدیدنظرطلبانه بلغارستان بود که یکی از بازندگان اصلی جنگ جهانی اول بود.
نزدیکی یوگسلاوی به ایالات متحده، ناتو و به تبع آن به کشورهای همسایه یونان و ترکیه، نتیجه شکافی بود که اتحاد جماهیر شوروی و تقریباً تمام «جنبش کمونیستی جهانی» آن زمان بدون استثنا تجربه کردند. معمولاً این درگیری به استالین و تیتو نسبت داده می‌شود، که اگرچه کاملاً اشتباه نیست، اما نمی‌تواند علل واقعی درگیری را توضیح دهد، که هنوز به اندازه کافی مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته است. اسناد داخلی که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی فاش شدند، نشان می‌دهند که برنامه‌هایی برای ادغام کشور همسایه آلبانی در جمهوری فدرالی یوگسلاوی و پایبندی تیتو به حمایت از کمونیست‌های یونانی در جنگ داخلی از نکات اصلی اختلاف با استالین بودند.
واقعیت این است که دفتر اطلاعات کمونیستی (کومینفورم)، که در ۳۰ سپتامبر ۱۹۴۷ به عنوان جانشین انترناسیونال کمونیستی که در سال ۱۹۴۳ منحل شده بود، تأسیس شد، به عنوان اولین اقدام مهم مشترک در ۲۸ ژوئن ۱۹۴۸ اخراج یوگسلاوی از جامعه به دلیل «تخلفات سنگین نامشخص» را اعلام کرد. بدون هیاهوی عمومی، اتحاد جماهیر شوروی از مارس ۱۹۴۸ مشاوران نظامی خود را از یوگسلاوی خارج کرده بود. محکومیت جمعی یوگسلاوی منجر به آغاز «پاکسازی‌های سیاسی» علیه «تیتوئیست‌ها» و سایر «انحرافی‌ها» در کشورهای سوسیالیستی اروپای مرکزی و شرقی شد.
این درگیری در نوامبر ۱۹۴۹ با بیانیه دیگری از کومینفورم که در آن اعلام شد حزب کمونیست یوگسلاوی (KPJ) در دست «قاتلان و جاسوسان» است و «باند تیتو» به فاشیسم روی آورده است، به شدت افزایش یافت. پس‌زمینه این اتهامات نزدیکی به «اردوگاه امپریالیستی» و سرکوب سخت علیه ده‌ها هزار عضو KPJ بود که به پیوند سنتی با اتحاد جماهیر شوروی و «جنبش کمونیستی جهانی» وفادار مانده بودند.
از پاییز ۱۹۴۸، یوگسلاوی به میزان فزاینده‌ای کمک‌های غذایی، مالی و اقتصادی از ایالات متحده دریافت می‌کرد. در ۱۴ نوامبر ۱۹۵۱، یک توافقنامه کمک نظامی بین دو کشور امضا شد. ایالات متحده بدون تعیین ارقام دقیق در قرارداد اصلی، متعهد به تحویل تجهیزات نظامی، مواد و خدمات شد. در مقابل، یوگسلاوی باید به ایالات متحده – و در عمل به شرکت‌های آمریکایی – در استخراج منابع طبیعی در قلمرو خود، پردازش آنها به محصولات نیمه تمام و حمل و نقل آنها کمک می‌کرد. تیتو در ژوئیه ۱۹۴۹ حمایت از کمونیست‌های یونانی را متوقف کرده بود که این امر به سرعت به پایان جنگ داخلی در آنجا انجامید.
قرارداد حمایت متقابل بلِد، اگرچه شامل ادغام یوگسلاوی در ناتو نبود، اما در مورد تعهدات متقابل در صورت جنگ سوالاتی را مطرح کرد که در برخی کشورهای عضو ناتو نگرانی‌هایی ایجاد کرد. در ایتالیا، ارتقای یوگسلاوی به عنوان شریک ائتلاف غربی، تا زمانی که مناقشه ارضی بین دو کشور در منطقه تریست حل نشده بود، اساساً مورد انتقاد قرار گرفت.
بازگشت به مسکو
این پیمان در عمل اهمیت چندانی نداشت. پس از مرگ استالین در ۵ مارس ۱۹۵۳، جانشینان او به سرعت نشان دادند که اتحاد جماهیر شوروی به شدت به بهبود روابط با بلگراد علاقه‌مند است. در همان سال، دو کشور سفرا را تبادل کردند و روابط اقتصادی را از سر گرفتند. پس از مکاتبات طولانی، نیکیتا خروشچف، رهبر جدید حزب شوروی، در ژوئن ۱۹۵۵ برای مذاکرات به بلگراد آمد. او و تیتو «بیانیه بلگراد» را امضا کردند. در این بیانیه، اتحاد جماهیر شوروی تعهد خود را به «عدم مداخله در امور داخلی یوگسلاوی» اعلام کرد و حق تفسیرهای متفاوت از اشکال توسعه سوسیالیستی را به رسمیت شناخت.
هیچ یک از طرفین قرارداد از تغییر سیاست‌های شوروی خرسند نبودند، اما دو طرف سعی کردند تا از بروز درگیری‌های بیشتر جلوگیری کنند. با این حال، روابط بین یوگسلاوی و شوروی به طور کامل به حالت عادی بازنگشت و همچنان دچار فراز و نشیب‌هایی بود. تیتو تلاش کرد تا سیاستی مستقل را دنبال کند و از وابستگی به هر دو بلوک ناتو و ورشو پرهیز نماید. این تلاش‌ها منجر به رهبری یوگسلاوی در جنبش عدم تعهد شد که در دهه‌های بعدی به یکی از عناصر کلیدی سیاست خارجی این کشور تبدیل شد.
در طول این دوران، تیتو با موفقیت توانست روابط اقتصادی و نظامی خود را با کشورهای مختلف حفظ و حتی تقویت کند. این امر به یوگسلاوی اجازه داد تا به عنوان یک بازیگر مستقل در صحنه بین‌المللی باقی بماند و نقش مهمی در ایجاد تعادل بین قدرت‌های بزرگ ایفا کند.
اگرچه پیمان بلِد در کوتاه‌مدت تأثیر چشمگیری نداشت، اما نشان‌دهنده پیچیدگی روابط بین‌المللی در دوران جنگ سرد و تلاش کشورها برای یافتن موقعیت‌های استراتژیک جدید بود. این پیمان همچنین تأثیرات بلندمدتی بر روابط یوگسلاوی با سایر کشورها و سیاست‌های داخلی و خارجی آن داشت، به ویژه در زمینه‌های دفاعی و اقتصادی.
در نهایت، پیمان بلِد بخشی از تاریخ پیچیده جنگ سرد و نمونه‌ای از تغییرات سریع در ائتلاف‌های بین‌المللی بود که تحت تأثیر تحولات سیاسی و استراتژیک آن زمان قرار داشت.