برگردان و تحشیه از دکتر خلیلوداد:

نوشتهء دکتر سمیع الله پویا

صدراعظم افغانستان سردار محمد داوود خان

دورهء پیشرفت و رویاروییها

1953- 1963

چاپ سال 2014 مسکو

بخش یکم ترجمه

یادداشت ترجمان

دکتر سمیع الله پویا را از سالهای 80 م. هنگامیکه هردو مانند هزاران دانشجوی افغانستان در روسیه مشغول تحصیل بودیم، میشناسم. ما همدیگر را پس از سالهای دراز در سال 2013 در هالند زمانیکه او جهت تعطیل و دیدار خویشاوندانش آمده بود، دیدیم. او ضمن صحبتها از مونوگراف (رسالهء علمی) اش در بارهء صدارت محمد داوود خان گفت که سخت مورد دلچسپی ام واقع شد. من پیشنهاد کردم که این کتاب باید بدسترس خوانندگان قرار گیرد و من حاضرم، آنرا به فارسی- دری برگردان کنم. او بمن وعده داد که پس از چاپ کتاب بزبان روسی، یک نسخهء آنرا  در اختیارم قرار دهد و به قولش در سال پار وعده نموده و آنرا برایم گسیل کرد.

وقتی کتاب را بمطالعه گرفتم، به ارزش بی نظیر آن پی برده و به ترجمهء آن آغازیدم. چون متن رساله خیلی جالب، مستند و عینی نوشته شده، برگردان کتاب نیز برایم، پرجذبه، آسان و هیجانی است. چون در هر برگ آن فاکتها، ارقام و اسناد ناشناخته و قبلاً محرم مانند مدارک آرشیف وزارت خارجه روسیه، بایگانی دولتی روسیه- بخش تاریخ سیاست خارجی و مقالات روزنامه های آنروز افغانستان مانند انیس، اصلاح وغیره استفاده شده و بازتاب یافته اند.

جذبهء کتاب باعث سهولت ترجمه و کارم شده و اصلاً فشار اضافی احساس نمیکنم. بقول کنفسیوس: «بمن کاری مناسب دهید، و در آنحالت لازم نیست تا کار کنم». و اکنون من بیش از نیم کتاب را برگردانده ام و میخواهم بخش- بخش آنرا در اختیار خوانندگان و بویژه علاقمندان تاریخ افغانستان و بویژه نسل جوان قرار دهم.

به این مرام از زندگینامهء دوست ورجاوندم سمیع الله پویا میآغازم، که در کتابش کوتاه چنین آمده است:

«سمیع الله پویا در سال 1961 در کابل بدنیا آمد. در سال 1979 از لیسه عالی امانی فارغ شده و در سال 1988 ماستری خود را از انستیتوت کیمیا و تکنالوژی مسکو در رشته انرژی برق بدست آورد. وی در سال 1992 از رسالهء دکتورایش در انستیتوت انرژی برق مسکو دفاع کرده و در سال 2012 دومین دکتورایش را در رشته تاریخ بدست آورد. پویا اکنون کارمند مرکز مطالعات افغانستان معاصر و مبصر سیاسی رادیوی اسپوتنیک روسیه میباشد».

گرچه برشالودهء  گفتهء معروف: گل خوب آنست که با عطرش خود را نشان دهد، از پیشداوریها دوری میجویم مگر در بارهء شخص مرحوم محمد داوود خان و زمان حکومتش میخواهم چند نکته و برداشتم را درمیان گذاشته و نمونه هایی از ارزش کتاب را اینجا بیآورم.

سردار محمد داوود باوجود جاه طلبی و شیفتگی به مقام و قدرت، در زندگی شخصی بی آلایشترین و ساده ترین فرد در خانوادهء حاکم محمد زایی و طایفه یحیی خیل بود. او از زر اندوزی، عیاشی و مادی پرستی بدور بود. در حالیکه همهء خویشاوندان او که رده های حکومت را بدست داشتند، گوی سبقت را یکی از دیگر در مسابقهء ثروت اندوزی و مالپرستی می ربودند. در حالیکه مردم افغانستان بسختی یک وعده خوراک را برای خود و خانواده شان تهیه میکردند، کاکاها و کاکا زادهای داوود منجملهآ هاشم خان، شاه محمود خان، شاه ولیخان، سردار ولی برادرش سردار محمد نعیم در فکر بی وفقهء زراندوزی و کسب دارایی بودند. چنانچه در پاورقی کتاب حاضر مطابق اسناد آرشیفی شوروی در مورد سردار شاه محمود چنین آمده است:

«شاه محمود یکی از ثروتمندترینهای افغانستان بود: داراییهای او به اندازهء ۲ میلیارد افغانی ارزیابی میشدند. سرمایه های محفوظ در«دافغانستان بانک»، بانکهای انگلستان و ایالات متحده امریکا به او تعلق داشتند. شاه محمود صاحب زمینها و باغها در نواحی گوناگون افغانستان بوده و دارای چندین خانه در کابل بود. وی یکی از سهمداران بزرگ شرکت قره قل بود. او از نفوذ گسترده درمیان قبایل ولایات شرقی و جنوبی برخوردار  بوده و ارتباطات پهناور داشت. برعکسِ محمد داوود که خواستار برخی اقدامات خشن در رابطه به قبایل بود، شاه محمود به برخورد «ملایم» با قبایل شهرت داشت. او با اتکأ به پشتیبانی رهبران قبایل شرقی و جنوبی افغانستان تلاش میکرد دوباره پست صدارت را اشغال کند. مگر نظر به اطلاع سفارت شوروی در کابل وی برای ریاست حکومت افغانستان شانس واقعی نداشت، چون خودرا باسیاست شدید غربی اش و رشوه ستانی بدنام کرده بود»[1].

و این در حالی بود که بودجه کل کشور در سال پایانی حکومت شاه محمد (1333 خورشیدی) به 1 میلیارد و 141 ملیون 88 هزار و 612 افغانی میرسید.[2]

محمد داوود خان در سیاست خارجی بویژه در آستانهء جنگ دوم جهانی طرفدار هیتلر و ایدیولوژی نازیزم بود. چنانچه در کتاب آمده است: درآستانهء جنگ  دوم جهانی محمد داوود با برادرش محمد نعیم[3]و برخی  از نخبه گان بارسوخ قشر جوان افغان هوادار مشی مناسبات نزدیک با آلمان بود. وی هواخواه هیتلر بوده و ازمشی ضدانگلیسی اش پشتیبانی میکرد. او در سال ۱۹۳۹ قوماندان قول اردوی مرکز و قوماندان مکتب حربیه شد. در سال ۱۹۴۲ حکومت هاشم خان با خطر واقعی برکناری توسط گروه هوادار آلمان در رأس محمد داوود مواجه شد.

آلمان در آستانه آمادگی به جنگ (جهانی) به افغانستان نقش مهمی را همچون تخته خیز نیروهای آلمانی برای حمله به هند قایل بود. آلمانیها میدانهای هوایی را در کابل و هرات اعمار نموده، جادهء قندهار به جنوب به مرز هند برتانوی را عصری تر ساخته، در آموزش افسران افغانی سهم گرفته و انواع گونه گون اسلحه را به افغانستان تحویل دادند. آلمان به افغانستان کریدت خیلی مناسب را برای خرید تجهیزات فابریکه های نساجی و بند برق داده و شرکت هوانوردی «لوفت هانزا» پروازهای منظمی را در مسیر برلین- کابل انجام میداد. همچنان دافغانستان بانک نمایندگی اش را در آلمان برای خدمات تجاری و کمکهای تخنیکی باز کرده بود. کارشناسان جرمنی که تعداد شان به ۳۰۰ نفر میرسید، نه تنها در عرصه های گوناگون مؤسسات افغانی چون بانک ملی، پولیس وبعضی عرصه های دیگر چون سرک سازی و پل سازی همکاری نموده و همچنان به تدریس هنرهای زیبا و زراعت در لیسه ها و آموزشگاههای افغانستان فعال بودند. مگر بیشتر آنان جاسوسان استخبارات آلمان بودند که زیر رهبری کارمندان سفارت آلمان در کابل فعالیت کرده و با اجنتهای ایتالیا و جاپان در افغانستان مشترکاً کار میکردند.»

در سیاست داخلی محمد داوود مترقیترین شخص هیأت حاکمه بوده و خواستار دگرگونیهای شدید و عاجل اجتماعی اقتصادی بود. او گرچه خود زبان پشتو را مانند افراد دیگر آل یحیی بلد نبود، ولی هوادار برتری قوم پشتون در افغانستان بود. چنانچه در متن کتاب آمده است: «هنگام کار در قندهار او استفاده از زبان پشتو را همانند یگانه زبان دولتی باوجود آنکه دری عموماً زبان گفتگوی افغانستان بود، تبلیغ میکرد.»

تمام دورهء صدارت و پسانها ریاست جمهوری محمد داوود زیر سایهء سنگین داعیهء پشتونستان گذشت. که در کتاب درینمورد بتفصیل پرداخته شده است. ولی جالبترین نکته در این پژوهش نزدیکی بیش از حد او با عبدالمجید زابلی چهرهء بانفوذ، ثروتمند و در عین زمان مرموز سیاسی بود. مجید زابلی سالهای طولانی در مسکو بسر برده و مشغول تجارت پوست و قالین از طریق روسیه با لندن و برلین بود. او در سالهای بیست قرن 20 در مسکو با سردار محمد هاشم که در آنزمان وزیر مختار افغانستان در مسکو و شخص رشوه خوری بود، رابطه محکم قایم نموده، در آینده ها از این پیوند برای اهداف جاه طلبانه و سیاسی و قومی اش استفادهء گسترده کرده و با داشتن تجربه، لیاقت و سرمایه تا مقام وزیر اقتصاد افغانستان ارتقأ کرد.

بجاست یادآوری شود که سیاست نزدیکی داوود خان با مسکو تاحدی از ناگذیری بوده و در آن مسایل ایدیولوژیکی و سیاسی دخیل نبوده اند که در کتاب به تفصیل و بگونه مستند در اینباره توضیح داده شده است.

بقول شادروان کارگون افغانستان شناس برجستهء شوروی و روسیه در سال 1994 برایم در انستیتوت خاورشناسی مسکو پیرامون مجید زابلی گفت که درسالهای پایانی جنگ داخلی دولت شوروی سیاست نوین اقتصادی را در رابطه به تشبثات خصوصی موسوم به «نِپ»  پیشه نموده و افراد بیشمار روسی ازین مشی سود برده و ثروت اندوختند. یکی از کسانیکه با استفاده ازین امکانات و با استفاده از کالاهای بازرگانی افغانی سرمایه اندوخت، مجید زابلی بود که درآنوقت تابعیت شوروی را کس نموده، تخلص خانوادگی خکیموف را داشته و با یک خانم روسی ازدواج کرده بود.

زابلی پسانها مانند شاه محمود خان و سردار محمد داوود هوادار آلمان نازی شده در اواخر زندگی طرفدار غرب و امریکا شده و به آنجا رفت.

در بارهء زابلی در این کتاب از جمله آمده است:  «بدون کمک عبدالمجید زابلی محمد داوود خان نمیتوانست در درازنای یکربع قرن به یکی از اثرگذارترین چهره های دولت افغانستان تبدیل شود. در ماه اپریل سال ۱۹۴۶ محمد داوود بحیث وزیر داخله تعیین شد. در اینزمان در کشور تمایلات اپوزیسیونی شکل گرفته و در سال ۱۹۴۷ نخستین جنبش مخالف (اپوزیسیونی) بنام جوانان بیدار«ویش زلمیان» عرض وجود کرد. بتاریخ ۱ مارچ سال ۱۹۵۰ نخستین شماره جریده «انگار» ارگان نشراتی این گروه به نشر رسید[4]. در این جریده که مدیر مسوول آن نورمحمد تره کی بود، مقالاتی با درخواستهای پیشبرد دگرگونیهای اجتماعی- اقتصادی اتشار مییافت.

حتی در پایان سالهای 40 در کابل از تلاشهای متجاوزانهء مسکو میهراسیدند. در اینباره عبدالمجید زابلی وزیر اقتصاد هنگام سفر سال 1948 اش که تلاش داشت قرضه یی باندازهء 118 ملیون دالر را بدست آورد، یادآوری کرده بود. وزیر نامبرده همچنان تقاضای کمک نظامی را برای امنیت داخلی درصورت شورشِ ممکن قبایل نموده بود. مگر واشنگتن به یک تهدید توانمند دیگرکه هماناتهدید شوروی بود، علاقمندی داشت. و این موضوع را عبدالمجید زابلی بخوبی درک میکرد، چنانچه او گفته بود که افغانستان میتواند در یک جنگ احتمالی علیه شوراها نقش مثبتی را بازی کند: «افغانستانِ خوب تسلیح شده و مورد حمایت ایالات متحده امریکا میتواند، از پیشروی شورویها بسوی هندوکش جلوگیری کند و این امر سهمی به پیروزی نیروهای مسلح غرب است... البته، زمانیکه جنگ آغاز شود، افغانستان میتواند، شکست بخورد و اشغال شود. مگر روسها توان آنرا نخواهند داشت تا اینکشور را مطیع خود سازند. افغانستان میتواند و توانایی آنرا دارد تا یک جنگ پارتیزانی (چریکی) را در درازمدت به پیش ببرد».[5]

و در مورد یک ویژه گی دیگر مرحوم محمد داوود خان: در زمستان سال 1393 خو رشیدی هنگام کار در اکادمی علوم افغانستان اکادمیسین سلیمان لایق برایم گفت که محمد داود از قوم هزاره خوشش نمیآمد. و هنگامیکه من دلیلش را پرسیدم، او گفت آنرا نمیداند. ولی پندار من اینست که در این امر جو سیاسی عبدالرحمان خانی حاکم آنزمان که همانا سرکوب و خشونت در مقابل هزاره ها بوده و بویژه قتل محمد نادر شاه بدست عبدالخاق هزاره متأثر بوده است.

در پایان این پیشگفته برای پویای  گرانمایه پیروزیهای بیشتر و آفرینشهای تازه آرزومینمایم.

خلیل وداد اگست سال 2015 م.

شهر دنهاگ (لاهه) هالند

 نویسنده : دوکتور سمیع الله پویا

صدارات سردار محمد داوود خان

(۱۹۵۳-۱۹۶۳)

دورهء پیشرفت و رویاروییها

                        برگردان و تحشیه: از دکتور خلیل الله وداد

مندرجات

....پیشگفتار ..........................................................................ص

بخش یکم. صدراعظم داوود و سیاست داخلی اش.............................ص....

۱.۱ .چهره سیاسی محمد داوود خان.............................................ص...

۲.۱ .محمد داوود در مقام صدارت عظمی.................................... ص...

۳.۱. سیاست نوین اقتصادی م. داوود (۱۹۵۴-۱۹۶۳) ......................ص...

۴.۱.  مشی سیاسی- اجتماعی  م. داوود.....................................ص...

بخش دوم. سیاست خارجی صدراعظم داوود.................................ص...

۱.۲. اوضاع بین المللی در دورهء صدارت محمد داوود خان..............ص....

۲.۲. روابط افغانستان با کشورهای منطقه.......................ص.

۲.۳. روابط افغانستان با کشورهای غربی........................ص.

۴.۲. روابط افغانستان با ابرقدرتها......................................... ص...

بخش سوم. سیاست محمد داوود پیرامون پشتونستان ..................... ص....

۱.۳. ریشه های تاریخی معضل پشتونستان ................................ص....

۲.۳. رویاروییهای افغانستان- پاکستان (۱۹۵۱-۱۹۵۹) در رابطه به معضل پشتونستان ...................................................ص....

۳.۳. لویه جرگه سال ۱۹۵۵................................................. ص....

۴.۳. سفرهای متقابل رهبران افغانستان و پاکستان (۱۹۵۵-۱۹۶۰) .....ص....

۵.۳. گسستن روابط افغانستان- پاکستان (۱۹۶۱-۱۹۶۳) ................ص.....